Дөрвөн настай халиун:
Дуу бүхэн түүхтэй, дуучин бүр намтартай ажгуу. То вангийн хошуунд Нямын Жүрмэд, Сэсэржаагийн Дамчаа нарын сайн дуучид байсан тухай түүхэн баримт бичигт тэмдэглэгдсэн байдаг. Үүний зэрэгцээгээр зохиолын дуу ард түмний дунд он удаан жил дуулагдан, ардын дуу болох нь цөөнгүй. Энд цагийн эргэлтэнд арилалгүй мөнхжин ирсэн зохиолын хоёр дууны түүхээс товч өгүүлье.
“То ван судлалын лавлах бичиг” номын 103-р хуудаснаа Илдэн вангийн хошууны ард Барамсайн Сэрээтэр гаргасан “Дөрвөн настай бор” дууг хэвлэгджээ [1].
Дөрвөн нстай бор нь
Дөрөө жийхэд ергөөтэй
Дөрвөлжлөөд харагдах нутаг нь
Халхын дөрвөн Хансар уу
Босоо чихтэй бор нь
Богдын гачингийн унага даа
Буцаад харья гэхээр
Буцмал Алимаагаас эмээгээд байна.
Таваар дарсан гэзэг нь
Талын бутуул шиг саглайгаад байна.
Танилцаагүй чивчин баргатай
Танилцсан миний заяа
Ургуулж тавьсан гэзэг нь
Уулын бутуул шиг саглайгаад байна.
Учираагүй чивчин баргатай
Учирсан миний заяа
Ганзган имтэй бор нь
Гачингийн сүргийн унага даа
Газар нутагтаа харья гэсэн
Гандан бэйлээс айгаад байна.
Энэ дууг То вангийн ач хүү М.Доржпаламын ноёны үед Б. Сэрээтэр гэдэг хүн зохиосон ажээ. Зохиогч Барамсайн Сэрээтэр хэмээгч энэ эрийн тухай мэдэх хүн хорвоо дээр үгүй мэт. Гагцхүү төрсөн ах Барамсайн Самдан лам л мэднэ. Мэдэхээр үл барам түүний төлөө сэтгэл зовнин суух ганц хүн нь байв.
Мөн номын 205-р талд: Сэрээтэр Барамсайн. 1858 онд Сэцэнхан аймгийн Илдэн вангийн хошуунд төрсөн, ядуу ард гаралтай адуучин хүн. Дарлагч феодал отог захирсан бэйл Ганданданжинцэрэн гэр бүл Алимыг салган сууж, өөрийг нь элдвээр хавчсан учир Шившин барга руу аргагүйн эрхэнд дүрвэн гарчээ. Түүнд унага байхаас нь нүдлэж, ажлынхаа хөлсөнд авсан ганзага имтэй бор морь нь хань болно. Эх нутагаа санахын эрхээр “Дөрвөн настай бор” хэмээх дуу гаргасан нь эдүгээ ардын дуу болжээ. Бэйлийнхэн Сэрээтэрийг баривчлан, гүнзгий нүхний ероолд хатааж алсан ба морийг нь буудаж устгасан байна, гэж зохиогчийн нь талаар бичжээ [2].
1939 оны 10-р сард Халхгол нутгийн ахмад сэхээтэн М.Дамдинсүрэн асан адуу сөргөж явахдаа Сутайн бор тойромын зүүн дээрхи нэгэн гэрт ороход, өндөр настай нэгэн хувраг хүн ганцаар суух бөлгөө. Тэрбээр:
-Би бээр эдүгээ 83 настай, миний нэр Барамсайн Самдан, дүүгээсээ хоёр насаар ах, дүүг маань Барамсайн Сэрээтэр гэдэг. Дүүг минь энэ хошууныхан андахгүй мэднэ. Амьдрал ядуугаас би лам болж, хийд бараадсан. Дүү маань баяд ноёдын зарц болсон. Ноёд ихэстэй таарамжгүйгээс гадагш оргон зайлж, сүүлд нь баригдан, гүн хар нүхний ёроолд хоригдож турж үхсэн. Урьд төрийн үед мөн ч их зовлон үзлээ дээ, хэмээн хуучилжээ [3]. Ахынх нь энэ ярианаас үзэхэд Б.Сэрээтэр одоогоос 150 гаруй жилийн өмнө, 1858 онд төрсөн хүн байв.
Б.Сэрээтэр нь То вангийн ач хүү, үнэн сүжигт, хошой чин ван М. Доржпаламын хошууны хүн агаад Гандан бэйлийн отгийн ядуу малчин ард байв. Гадаадад дүрвэх болсон шалтгаан нь отог захирсан Ганданданжинцэрэн бэйл Б.Сэрээтэрийн эхнэр Алимыг булаан авч, улмаар элдвээр хавчиж, шахах болсон байна.
Энэ үед ламын адуунд урьд огч унагалаагүй эрмэг харагч гүү босоогоороо унагалж, унага нь босоо газардсан байна. Адуучин Б.Сэрээтэр унаганы чихэнд “ганзага” им тавиад хүнд хэлэлгүй өнгөрчээ. Удалгүй Гандан бэйл Б.Сэрээтэрийг Халхын голд ирж морь худалдан авдаг байсан хятад худалдаачны адуучнаар томилж, өөрөөсөө холдуулжээ. Сэрээтэрийг тэнд байхад худалдагдан ирсэн морьдын дотор “ганзага” имтэй унага нь ороо, догшин бор морь болоод ирсэн байж дээ. Сэрээтэр хятад худалдаачдын адуучнаас болиход адуу сайн харсан гэж их шан амлахад нь надад газар хөл хоёрыг завсарлах ганц унаа хайрлана уу, өөр юу ч хэрэггүй гэхэд баян худалдаачин ганц морийг юман чинээнд бодолгүй өгчээ.
Эрхтэн дархтны тэсэхүйеэ бэрх хавчлага шахалтаар эх нутгаасаа харьд дүрвэн гарсан нэгэн эрийн хээрээр гэр хийж, хэцээр дэр хийж, морин дэл дээр ганьхран явахдаа сэтгэлийн шаналааг өөрийн гаргасан энэхүү түрлэг дуугаар түр боловч тайтгаруулна. Эрэлхэг эр, эрэмгий хүлэг хоер ижилдэн дасахдаа энэ орчлонгийн зовлон жаргалыг хамтдаа элээн, эгээ л нэг эхээс төрсөн ахан дүүс адил ижилдэн дасчээ.
Ингэж То вангийн хошууны сайн эр, хүлэг сайн морь хоёрын хувь заяа холбогджээ. Тэндээс Сэрээтэр нутагтаа очсонгүй, хошуу нутгаа орхин, Солон баргын нутагт оргон гарсан байна. Тэр цагаас Хайлаар хотоос хойш орших “Наагантайн нарс”, шинэ барга баруун хошууны “Дүнгэнэх улиастай” хоёрын хооронд Сэрээтэр эх нутагаа санан санаашран, үдшийн бүрийгээр ганзага имтэй бор мориороо давхин явахдаа “Дөрвөн настай бор”-оо дуулаад давхидаг байсан аж. Энэ дуу анх нэлээд олон бадаг агаад:
Хатан дуугийг нь сонсохлоор
Халхын нутаг минь санагдана
Урьхан дуугийг нь сонсохлоор
Вангийн нутаг минь санагдана,- гэх зэргээр үргэлжилнэ.
Дуунд “Халхын дөрвөн хансар уу даа,- гэж гарна. То ван хошууныхаа дөрвөн жасын үйл ажиллагааг шинэчлэн зохион байгуулсан. Барамсайн Сэрээтэрийн “Дөрвөн настай бор” дуунд гараад буй “Хансар” гэдэг нь “Жас” гэсэн үг агаад байрлалын хувьд аваад үзэхэд Бавуу бэйсийн дэнж дэх Их бурханы жас байж таараад байна.
Орчин цагийн уран бүтээлд ч энэ дуу тусгагдана. “Хэцүү ван Тогтохтөр” кино төгсөхөд хөгжимд “Дөрвөн настай бор” гэдэг дууны ая эгшиглэнэ.
Билэгтийн Палам
эх сурвалж:
http://tovan.pms.mn/index.php?module=me ... menu_id=19
Дээрх домог ёсоор бол дууны үг аажимдаа хувьссаар бор адууны зүс халиун болсон бололтой. Энэ дууг хамгийн сүүлд дуучин жавхлан, болдбаатар нар хамтрон орчин үеийн хэлбэрт оруулан дуулсан байдаг боловч та бүхэнд сонин сайхан байх болов уу гэх үүднээс хуучны гурван өөр хувилбараар толилуулж байна.
1. энэ бол Нидерландын
http://panrecords.nl студиэс эрхлэн гаргасан ETHNIC SERIES язгуур урлагийн цувралын Jargalant Altai - Xöömii and other vocal and instrumental music from Mongolia хэмээх цомог, Таравжавын Баржавын дуулснаар.
http://www.mediafire.com/?1c8llxfp8qgwpah
2. Columbia River Entertainment Group -ийн Voyager Series: Mongolia Traditional songs цомгоос авсан болно.
http://www.mediafire.com/?e6t9zkmdg1rbn4j
3. бол 1998 оны Уянга хэмээх хүний Уянга 1 цомогоос авсан болно.
http://www.mediafire.com/?d41tiefgraya71v
Дөрвөн настай халиун
Дөрвөн настай халиун ээ
Дөрөө жийгээд дэргүүлнээ
Дөрвөлжилөөд харагдах ар нь ээ
Дөтөлсөн амрагын бараа юу ээ
Таваар тавьсан гэзэг нь ээ
Талын бутууд шиг саглайна аа
Тавалана харагдах бараа нь ээ
Танилцсан амрагын бараа юу ай хө
Ингээд л ардын дууг сонирхож сонсох болов. Манай залуус ч гэсэн дуртай болоосой, үндэсний урлагаа бүү орхиосой ! 
