Хар матери ба хар энерги

[tootsoologch]

bidnii ogtorguin talaarh medleg 5% uu? ooroor helbel od garig ogrtorguin tootsontsor ene buhen ogtorguin 5%iig ezelj uldeh 95%-iig har erchim huch ba har bodis ezelj baina gej suuliin uyed uzeh bolloo.

NASA:

zurgiin eh: http://www.lbl.gov/Science-Articles/Arc ... ebar1.html

[Enigma-eA]

Neeree neg tiim yum unshsan yum bna shuu ! Ih sonirholtoi yum bna lee ! Zavtai bolohooroo chadval unshsanaa orchuulj tavinaa !

[mmbbb]

naadahiig chin harin suuliin uyed eldveer goochlood bgaashd. tataltsal hol zaid arai baga hurdaar buurdag gej uzvel naad har bolon haranhuitai onoliin shiidej chadkuu bgaa zarim neg asuudliig shiideh geed bgaam. jishee ni har nuh.

[tootsoologch]

ene buhen bugd neg tsikl baij boloh yum, delhii deer ch buh yum tsomiin zadralaar zadarch buh element ergeltend baidag teheer ogtorguid bidnii medeh 5% ba ul medeh 25% bugdl negen ul medegdeh tsikleer huvisch uusch uurshdag baij aan...

[tootsoologch]

Тэгвэл тайлагдахгүй байгаа зүйл удахгүй тайлагдаж, тайлагдсан зүйл удахгүй тайлагдахгүй болно гэсэн үг үү ???

bidnii meddeg 5%aa bid nar zarim ontsgoos 90% oilgoj baigaa baih zarim ontsgoos bid nar 60% oilgoj baigaa baih teheer hiih ajil tolgoitoi us ba biyenii chine dotorh niit esnees ch olon baina

[tootsoologch]

bi ch bas deehen jijig sajig yum uhaaraad baisan ovoo onoj l baih shig.

sansart hyazgaargui vakuum baigaa geed l bidnii tarhiig nasa guai ugaadag baisan getel sansart uneheer olon yanziin hii ba gariguudiig toiron tatah huchind n tatagdan baidag hiinuud bugd l hooson sansart tatagdan orj hii gedeg oilgolt baih yosgui biz dee.

mon galaktiig hamarsan asar tom ustorogchiin uulnuud orshdog gee l baidag ene buhen asar hooson vakuumd tatagdan orshih yosgui l baisan teheer yadaj oiroltsoo daraltiin fizikiin 4-5 -r toloviin ch geh yum uu zuils ter hii ba gariguudiin agaariig savand n bailgah yostoi biz dee.

teheer yag esgesen guriliin dunduur baidag jijig olon hoosontsor shig manai garig esvel galaktik ooriin hiin burhuul dotroo gadnaasaa yumaar daruulj shahuulsan baidaltai orshih l bolj baina l daa.

odoo nasa bolhoor esregeer bidendee tarhi ugaalt hiij baina yu boloh ve sonin l yum.

ih buduun toimoor bagtsaalah gej uzlee.

hamgiin gol n ustorogch ba geli 4% har erchim huch 70% har bodis 25% gej uzsen bagtsaalal haritsaa n ih sonin yum uuniig yaj gargasiin boloo math-aar ch yum uu tailbarlaj ogoh hun baina uu?

[T.G.]

bi ch bas deehen jijig sajig yum uhaaraad baisan ovoo onoj l baih shig.

sansart hyazgaargui vakuum baigaa geed l bidnii tarhiig nasa guai ugaadag baisan getel sansart uneheer olon yanziin hii ba gariguudiig toiron tatah huchind n tatagdan baidag hiinuud bugd l hooson sansart tatagdan orj hii gedeg oilgolt baih yosgui biz dee.

mon galaktiig hamarsan asar tom ustorogchiin uulnuud orshdog gee l baidag ene buhen asar hooson vakuumd tatagdan orshih yosgui l baisan teheer yadaj oiroltsoo daraltiin fizikiin 4-5 -r toloviin ch geh yum uu zuils ter hii ba gariguudiin agaariig savand n bailgah yostoi biz dee.

teheer yag esgesen guriliin dunduur baidag jijig olon hoosontsor shig manai garig esvel galaktik ooriin hiin burhuul dotroo gadnaasaa yumaar daruulj shahuulsan baidaltai orshih l bolj baina l daa.

odoo nasa bolhoor esregeer bidendee tarhi ugaalt hiij baina yu boloh ve sonin l yum.

ih buduun toimoor bagtsaalah gej uzlee.

hamgiin gol n ustorogch ba geli 4% har erchim huch 70% har bodis 25% gej uzsen bagtsaalal haritsaa n ih sonin yum uuniig yaj gargasiin boloo math-aar ch yum uu tailbarlaj ogoh hun baina uu?

chi hiin daralt gedgiig buruugaar oilgood bna. vacuum, hooson sansar gedeg ni anhnaasaa "sordog, tatdag" yum bish. vacuum ni "tataad" baigaa bish, harin hii savnii ezelhuund jigd tarhah ermelzleltei baigaagaas vacuum "sorood" baigaa yum shig sanagdaj baigaa yum. hiin molekuluud ni masstai tul tom gariguudad tatagdaj garigiin agaar mandliig uusgedeg. "savan dotor daruulj shahuulaad" bh hereg bhgui.

Хар матери. Анх Галилей ш?нийн тэнгэр л?? дуран чигл??лснээс хойш бараг 400 жилийн турш одон орны шинжлэх ухаанд алс холын объектуудын цацруулсан цахилгаан соронзон долгион мэдээллийн ?ндсэн эх сурвалж болсоор ирсэн. Гэвч шууд ажиглалтаар бид з?вх?н од гэх мэт маш х?чтэй цахилгаан соронзон долгион цацруулдаг биетэд агуулагдах материйг л б?ртгэж чадна. Ийм материйг гэрэлтдэг матери гэж яридаг. Харин дуран авайгаар шууд ажиглах боломжг?й биет??дэд агуулагдах материйг хар матери гэдэг. Хар материйг т??ний гравитацын ?йлчлэлээр нь илр??лж дам аргаар “жигнэж” болно. 1930-аад онд Оорт нарны ойролцоох оддын манай Тэнгэрийн Заадас галактикийн т?вийг тойрон эргэх х?д?лг??нийг ажигласны ?ндсэн дээр бидэнд шууд харагдаж буй оддын гравитацын ?йлчлэл нь тэдэнд ?йлчилж буй нийт гравитацын х?чний з?вх?н гуравны нэгийг б?рд??лж байна гэж д?гнэсэн юм. ??нтэй т?стэй хэмжилт??дийг Шведийн астрономич Фриц Звики (1898-1974) ил?? том масштаб болох галактикуудын б?л??д дээр анх хийсэн б?г??д, хамгийн с??лийн ?еийн нарийн хэмжилт??д ерт?нц дэх хар материйн масс гэрэлтдэг материйнхаас даруй 300 дахин их байх ёстой гэсэн ?р д?н ?гс?н байна.

Хар материйн б?рэлдэх??нд оддыг тойрон эргэх гаригууд, одод хоорондын х?йтэн тоос болон хийн мананцрууд, унтарч х?с?р хаягдсан одод болон огторгуй цаг хугацааны гажилт - хар н?хн??д багтана. Гэтэл эдгээр нь б?гд протон нейтрон, электроноос б?тсэн учир барионы матери гэгдэх б?лэгт хамаарах б?г??д хамгийн сонирхолтой нь, Их Тэсрэлтийн онолоос ерт?нц дэх нийт барионы хар материйн масс ажиглагдаж буй гэрэлтдэг материйн массыг 100 дахин авснаас бага байх ёстой гэж гардаг. Тэгэхээр ерт?нц?д “барионы биш” матери ердийн барионы материас дор хаяж хоёр дахин их байх ёстой. Ийм “барионы биш” хар матери юу байж болох вэ? Ерт?нц?д асар их хэмжээгээр оршдог м?ртл?? бусад б??мстэй маш сул харилцан ?йлчлэлцдэг бидний мэдэх б??м бол нейтрино. Ерт?нц дэх нийт нейтриногийн тоо нийт барионы тооноос тэрбум дахин их, тэгэхээр хэрэв нейтрино тэг биш масстай бол, энэ масс хэдий ?ч??хэн байсан ч, тэрбээр барионы биш хар материйн нилээдг?й хувийг эзэлж байх б?рэн боломжтой юм. ?мн? нь тэг гэж ?зэгддэг байсан нейтриногийн массыг хэмжих нь маш т?в?гтэй ба одоогоор т??нд з?вх?н массын дээд хязгаар тогтоогдоод байна. Барионы биш хар материйн б?рэлдэх??нд одоогоор бидэнд мэдэгдээг?й байгаа нейтриногоос х?нд б??мс м?н тоологддог байж мэднэ. ?нэндээ их нэгдлийн онолууд бусад б??мстэй маш сул харилцан ?йлчлэлд ордог протоноос их масстай “нейтралино” гэх мэт ?в?рм?ц нэртэй б??мс оршин байгааг санал болгодог б?г??д эдгээрийг ер?нхийд нь “сул ?йлчлэлт х?нд б??мс” буюу С?ХБ гэдэг.

С?ХБ-ийг туршлагаар илр??лж массыг нь хэмжтэл хэдий хугацаа ?нг?р?х нь тодорхой бус учир одоогоор судлаачид компьютер загварчлал ашиглан хар материйг “илр??лэх” гэж оролдож байна. ??нд Их Тэсрэлтийн дараахан ерт?нц?д нейтрино, С?ХБ болон барионы материйн ямар пропорцтой хольц оршиж байсан бол ерт?нц ?дийд бидний ажиглаж байгаатай т?стэй байх вэ гэдгийг Лондон дахь Куин Мари ба Вестфиелд коллежийн хэсэг судлаачид компьютерийн тусламжтай тооцоолж зарим ?р д?нд х?рчээ. Энэ тооцоогоор бол ерт?нцийн бодисын нийт массын 69 хувийг С?ХБ, 30 хувийг нейтрино, з?вх?н 1 хувийг ердийн барионы матери б?рд??лдэг байна.

Хар энерги. Харьцангуйн ер?нхий онолоос стационарь ерт?нц?д харгалзах шийд гаргаж авахын тулд 1917 онд Эйнштейн тэгшитгэл??ддээ Лямбда гиш??нийг нэмсэн тухай дээр ?г??лсэн. Ерт?нц стационарь биш болохыг баталсан Хабблын нээлтийн дараа Эйнштейн ??р?? Лямбда гиш??нийг орны тэгшитгэл??дээс хассан б?г??д судлаачдын анхаарлыг т?дийлэн таталг?й 60-аад оныг х?ргэсэн юм. Тэг биш космологийн тогтмол б?хий стационарь бус космологийн загварыг 1927 онд Бельгийн астрономич Георгес Леметр (1894-1966) дэвш??лж байжээ. Дашрамд дурьдахад Леметр энэ ажлаараа бас Эйнштейний стационарь загвар тогтвортой биш, ?.х. орчлонгийн массын тархалт ?л ялиг ??рчл?гд?х?д т??нийг буцаах х?ч байхг?й гэдгийг харуулсан. Леметрийн загварт ? нь ?э (Эйнштейний стационарь загвар дахь утга)-аас бага зэрэг их б?г??д, ерт?нц их тэсрэлтээр гараагаа эхэлж хэсэг хугацаанд огцом хурдтай тэлж байгаад хурд нь саарч ерт?нцийн радиус Эйнштейний стационарь ерт?нцийн радиустай ойролцоо болох ?ед ерт?нц тэлэхээ бараг зогсоно. Гэвч энэ тэнцвэрийн байдал нь хэсэг хугацааны дараа алдагдаж ерт?нц цаашаа зогсолтг?й тэлнэ (Зураг 3).



Галактикуудын улаан шилжилтийг z хэмээх хэмжигдэх??нээр илэрхийлдгийг м?н дээр дурдсан. Хабблын судалсан материалд z хэмжигдэх??н нь хамгийн ихдээ 0.1 байсан ба ??нд харгалзах хурд нь v = 0.1с = 3*109см/сек, галактик нь тэрбум гэрлийн жилээр алслагдсан ч гэсэн огторгуйн муруйлтыг тогтооход х?рэлцээг?й байсан юм. Тэгэхээр б?р алслагдсан галактикуудын спектрийг судлах хэрэгтэй. Орчин ?еийн хамгийн том телескопоор судлахад нэмэлт х?ндрэл учирдаг. Энэ нь 0.5-аас бага z-тэй галактикийн тоо хэдэн тэрбум байдаг. Авсан зурган дээрээс сонирхож буй галактикийн спектрийг олно гэдэг бараг боломжг?й з?йл. Харин зарим галактик радио долгионы мужид маш х?чтэй цацаргалт хийдгийг ашиглаж “радио дурангаар” спектрийг нь амжилттай судалж байна. Эдгээрийг квазар хэмээн нэрийддэг ба одоогоор дор хаяж зуун мянга гаруй квазарын спектр б?ртгэгдээд байгаагаас хамгийн ихдээ z = 6.5 байна. Галактикууд биднээс холдох тусам их хурдтай болж байгаа, тэгэхээр z ихтэй галактик гэдэг бол хурд нь ч их, биднээс алслагдах зай нь ч их гэсэн ?г. М?н хол байгаа галактикаас гэрэл дэлхий дээр иртлээ урт зарцуулах учраас ил?? “дээр ?ед” байна гэсэн ?г. ??р??р хэлбэл z хэмжигдэх??нээр галактикийн зай, хурдаас гадна т??ний оршин буй цаг ?еийг заах боломжтой юм.

Радио дурангаар спектрийг нь б?ртгэсэн галактикуудаас ихэнх нь z = 2 зайд байгааг судлаачид 1960-аад онд ажигласан байна. z = 2 байх эрин ?е маш удаан ?ргэлжилсэн, эсвэл энэ ?ед галактикууд маш их нягтралтай байсныг уг баримт гэрчилнэ. Энэ ?зэгдлийг Леметрийн загвар б?рэн тайлбарлаж чадах б?г??д чухам Леметрийн загварын ерт?нц тэлэхээ т?р зогсдог завсар дээр z = 2 утга харгалзаж байж болох юм. Тэгэхээр тэг биш космологийн тогтмолын эх ??сгэвэрийг хайх явцдаа з?вл?лтийн эрдэмтэн Яков Борисович Зельдович (1914-1987) вакуумын квант флуктуацийн энерги Эйнштейний гравитацын орны тэгшитгэл??дэд космологийн тогтмолтой яг адилхан ??рэг г?йцэтгэдэг болохыг 1968 онд ?з??лсэн. Квант онол ёсоор вакуум нь б??м ба антиб??мийн хос хоосноос аяндаа ??сч хоромхон хугацаанд эргээд хоорондоо аннигиляци болж устаж ?г?й болж байдаг бургилсан их квант тэнгис юм. Энэ бургилаан нь тодорхой энергитэй учир харьцангуйн ер?нхий онолын тэгшитгэл??дэд огторгуй цаг хугацааг муруйлгах (гравитацын орны) нэг ??сг??р болж тооцогдох ёстой. Ингэж тооцоход вакуумын энэ энерги космологийн тогтмолыг ??сгэж буй мэт харагддаг. Гэвч тоон утгын тухайд яривал, ?н??гийн тооцоогоор бол космологийн тогтмол ажиглагдаж буй утгаасаа дор хаяж 1040 дахин их болж гараад байгаа юм. Тэгвэл вакуумын энерги ерт?нцийг тэр чигээр нь хуйлж з??ний ?з??рийн чинээ болгоход х?рэлцээтэй байхсан. Бодит ерт?нцийн космологийн тогтмол тэгд ойролцоо байгаа нь материйн квант шинж чанар ба гравитацын орны хооронд бидний одоогоор танин мэдээг?й байгаа ямар нэг холбоос бий гэдгийг бит??хэн илэрхийлж буй хэрэг.

С??лийн ?ед эрчимтэй х?гжиж буй их нэгдлийн онолууд маш ?нд?р температурт физикийн хуулиуд (ямар нэг хэлбэрийн) т?гс тэгшхэмтэй б?г??д ?н??гийн ерт?нцийн температур бага учир эдгээр тэгшхэм??д алдагдсан ба бидний мэдэх т?гс биш тэгшхэмтэй физикийн хуулиудыг бий болгосон гэж ?здэг. Эдгээр онолууд ёсоор Их Тэсрэлтийн дараах хэдэн секундэд ерт?нц?д хэд хэдэн ийм тэгшхэмийн эвдрэл явагдсан б?г??д ийм эвдрэл болгонд ерт?нцийн д?р т?рх ??ний дотор вакуумын энерги огцом ??рчл?гд?ж байсан байна. ??нээс гадна бид олон тооны ч?л??т параметр??дийн тусламжтай дээрх онолуудыг яг ?н??гийн ерт?нц?д космологийн тогтмолыг бараг тэг болгодог байхаар “тохируулж” болно. Гэвч яагаад энэ параметр??д ийм утгатай байх ёстой юм бэ гэдэг асуултад бид хангалттай хариулт ?гч чадахг?й б?г??д, энэ асуудлыг космологийн тогтмолын асуудал буюу хар энергийн асуудал гэж яридаг. ?нэндээ ерт?нц амьдрал ??сэхээс ?мн? буцаж агшаад цэг болчихг?й, одод ??сэхээс ?мн? б?х бодисыг тараагаад алга болгочихг?й байхын тулд космологийн тогтмолын (т??нчлэн дээрх онолуудын ч?л??т параметр??дийн) утга маш нарийн завсарт харгалзаж байх ёстой. Ийм нарийн завсар зарим судлаачдыг антропийн зарчимд хандахад х?ргэсэн. Антропийн зарчимд манай ерт?нцийг янз б?рийн космологийн тогтмол б?хий ?й олон ерт?нц??дээс тогтох суперкосмосын нэг гиш??н гэж ?здэг ба амьдрал оршин байх боломжг?й ерт?нц??дэд космологийн тогтмолыг хэмжих астрономич байхг?й тул бид космологийн тогтмолыг амьдрал ??сгэхэд яг тохирсон тэр нарийн завсарт байна гэж гайхах хэрэгг?й юм гэдэг. Уг ?г??ллийг бичигчийн хувийн бодлоор бол ийм тайлбар нь завсрын шинжтэй б?г??д антропийн зарчмийн танин мэдэх?йн ганц ач холбогдол нь дурдагдаж буй асуудалд ил?? бодитой хариултыг ?ргэлж эрэхэд х?ргэдэгт байх ёстой.

[tootsoologch]

Har, har l geed baih yum. Haranhui Energy, haranhui materi busuu?

har bodis-> dark mater

har huch -> dark energy [hariin huch gej bolhiin HATUU A aar duudna shuu HARIIN]

Mongolooroo helsen n deer uu angliar helsen n deer uu?!?!?!? deer neg yuman deer bi devshiltet helleg geed baisan chine ene BP-iin mundag "gadaad bolovsroltoi" humuus oilgohgui sophisticated terms geheer oilgoj baisansht odoo shivshigtei l geh baih daa ... BP-ddeg humuus yadaj sard 5 udaa mongol soninii site orj 5 tsag sonin unshij eh helee surch baimaar yum.

[T.G.]

Har, har l geed baih yum. Haranhui Energy, haranhui materi busuu?

har bodis-> dark mater

har huch -> dark energy [hariin huch gej bolhiin HATUU A aar duudna shuu HARIIN]

Mongolooroo helsen n deer uu angliar helsen n deer uu?!?!?!? deer neg yuman deer bi devshiltet helleg geed baisan chine ene BP-iin mundag "gadaad bolovsroltoi" humuus oilgohgui sophisticated terms geheer oilgoj baisansht odoo shivshigtei l geh baih daa ... BP-ddeg humuus yadaj sard 5 udaa mongol soninii site orj 5 tsag sonin unshij eh helee surch baimaar yum.

dark matter - har matter
dark energy - har energy, esvel dald energy

har bodis, har huch bish. nuurs, buugiin yosnii har huch 2-iig ingej heleh bh.

"dark" gedgiig "haranhui" gej orchuulj bolno l doo. "baraan" gevel bur iluu bh. gehdee ali deer uyes har matter har energy geed baigaasht. Namsrai bagsh Lhagvaa bagsh nar l ehluulsen bh. odoo barag togtson helleg bolson bh gej bodoj bna.

jich: bi lav "sophisticated term" gedgiig chini ch oilgohgui yum bna.

[tootsoologch]

germanii DESY lab ene ond bagtaaj ondor huchitei laseriig soronzon orontoi vacuum dunduur nevtruulj har material/bodis gargaj avhaar ajillaj baina. ter har yumaa axion gedeg yum baina. uunii gol ajillagaa n laseriin gerliin boom ug orchind oronguutaa axion maygiin shine biyeted huvisch orchinii haniig nevtlene daraa n hanaii nogoo tald baigaa soronzon tuuniig ergeed gerliin boom bolgoh buyu neg yosondoo orgui hoosongoos boomiig ergeed uusgehed orshih yum baina. herev ted axion ingej gargaj chadval 2007 ond axionii ulam nariivchilsan sudalgaa turshilt hiiheer tolovloj baina. [ene medeeg onoodor gargasan baina]

[axionoor hiisen hool idvel superman boldog gesen]

[tootsoologch]

bi linkiig n tavisan mash ilt tulhuur ugtei medeend link tavih het iluuts baina.

za yamar ch baisan axioniig jaahan medeh shig bolov.

[hard_disk]

bi ch bas deehen jijig sajig yum uhaaraad baisan ovoo onoj l baih shig.

sansart hyazgaargui vakuum baigaa geed l bidnii tarhiig nasa guai ugaadag baisan getel sansart uneheer olon yanziin hii ba gariguudiig toiron tatah huchind n tatagdan baidag hiinuud bugd l hooson sansart tatagdan orj hii gedeg oilgolt baih yosgui biz dee.

mon galaktiig hamarsan asar tom ustorogchiin uulnuud orshdog gee l baidag ene buhen asar hooson vakuumd tatagdan orshih yosgui l baisan teheer yadaj oiroltsoo daraltiin fizikiin 4-5 -r toloviin ch geh yum uu zuils ter hii ba gariguudiin agaariig savand n bailgah yostoi biz dee.

teheer yag esgesen guriliin dunduur baidag jijig olon hoosontsor shig manai garig esvel galaktik ooriin hiin burhuul dotroo gadnaasaa yumaar daruulj shahuulsan baidaltai orshih l bolj baina l daa.

odoo nasa bolhoor esregeer bidendee tarhi ugaalt hiij baina yu boloh ve sonin l yum.

ih buduun toimoor bagtsaalah gej uzlee.

hamgiin gol n ustorogch ba geli 4% har erchim huch 70% har bodis 25% gej uzsen bagtsaalal haritsaa n ih sonin yum uuniig yaj gargasiin boloo math-aar ch yum uu tailbarlaj ogoh hun baina uu?

chi hiin daralt gedgiig buruugaar oilgood bna. vacuum, hooson sansar gedeg ni anhnaasaa "sordog, tatdag" yum bish. vacuum ni "tataad" baigaa bish, harin hii savnii ezelhuund jigd tarhah ermelzleltei baigaagaas vacuum "sorood" baigaa yum shig sanagdaj baigaa yum. hiin molekuluud ni masstai tul tom gariguudad tatagdaj garigiin agaar mandliig uusgedeg. "savan dotor daruulj shahuulaad" bh hereg bhgui.

Хар матери. Анх Галилей ш?нийн тэнгэр л?? дуран чигл??лснээс хойш бараг 400 жилийн турш одон орны шинжлэх ухаанд алс холын объектуудын цацруулсан цахилгаан соронзон долгион мэдээллийн ?ндсэн эх сурвалж болсоор ирсэн. Гэвч шууд ажиглалтаар бид з?вх?н од гэх мэт маш х?чтэй цахилгаан соронзон долгион цацруулдаг биетэд агуулагдах материйг л б?ртгэж чадна. Ийм материйг гэрэлтдэг матери гэж яридаг. Харин дуран авайгаар шууд ажиглах боломжг?й биет??дэд агуулагдах материйг хар матери гэдэг. Хар материйг т??ний гравитацын ?йлчлэлээр нь илр??лж дам аргаар “жигнэж” болно. 1930-аад онд Оорт нарны ойролцоох оддын манай Тэнгэрийн Заадас галактикийн т?вийг тойрон эргэх х?д?лг??нийг ажигласны ?ндсэн дээр бидэнд шууд харагдаж буй оддын гравитацын ?йлчлэл нь тэдэнд ?йлчилж буй нийт гравитацын х?чний з?вх?н гуравны нэгийг б?рд??лж байна гэж д?гнэсэн юм. ??нтэй т?стэй хэмжилт??дийг Шведийн астрономич Фриц Звики (1898-1974) ил?? том масштаб болох галактикуудын б?л??д дээр анх хийсэн б?г??д, хамгийн с??лийн ?еийн нарийн хэмжилт??д ерт?нц дэх хар материйн масс гэрэлтдэг материйнхаас даруй 300 дахин их байх ёстой гэсэн ?р д?н ?гс?н байна.

Хар материйн б?рэлдэх??нд оддыг тойрон эргэх гаригууд, одод хоорондын х?йтэн тоос болон хийн мананцрууд, унтарч х?с?р хаягдсан одод болон огторгуй цаг хугацааны гажилт - хар н?хн??д багтана. Гэтэл эдгээр нь б?гд протон нейтрон, электроноос б?тсэн учир барионы матери гэгдэх б?лэгт хамаарах б?г??д хамгийн сонирхолтой нь, Их Тэсрэлтийн онолоос ерт?нц дэх нийт барионы хар материйн масс ажиглагдаж буй гэрэлтдэг материйн массыг 100 дахин авснаас бага байх ёстой гэж гардаг. Тэгэхээр ерт?нц?д “барионы биш” матери ердийн барионы материас дор хаяж хоёр дахин их байх ёстой. Ийм “барионы биш” хар матери юу байж болох вэ? Ерт?нц?д асар их хэмжээгээр оршдог м?ртл?? бусад б??мстэй маш сул харилцан ?йлчлэлцдэг бидний мэдэх б??м бол нейтрино. Ерт?нц дэх нийт нейтриногийн тоо нийт барионы тооноос тэрбум дахин их, тэгэхээр хэрэв нейтрино тэг биш масстай бол, энэ масс хэдий ?ч??хэн байсан ч, тэрбээр барионы биш хар материйн нилээдг?й хувийг эзэлж байх б?рэн боломжтой юм. ?мн? нь тэг гэж ?зэгддэг байсан нейтриногийн массыг хэмжих нь маш т?в?гтэй ба одоогоор т??нд з?вх?н массын дээд хязгаар тогтоогдоод байна. Барионы биш хар материйн б?рэлдэх??нд одоогоор бидэнд мэдэгдээг?й байгаа нейтриногоос х?нд б??мс м?н тоологддог байж мэднэ. ?нэндээ их нэгдлийн онолууд бусад б??мстэй маш сул харилцан ?йлчлэлд ордог протоноос их масстай “нейтралино” гэх мэт ?в?рм?ц нэртэй б??мс оршин байгааг санал болгодог б?г??д эдгээрийг ер?нхийд нь “сул ?йлчлэлт х?нд б??мс” буюу С?ХБ гэдэг.

С?ХБ-ийг туршлагаар илр??лж массыг нь хэмжтэл хэдий хугацаа ?нг?р?х нь тодорхой бус учир одоогоор судлаачид компьютер загварчлал ашиглан хар материйг “илр??лэх” гэж оролдож байна. ??нд Их Тэсрэлтийн дараахан ерт?нц?д нейтрино, С?ХБ болон барионы материйн ямар пропорцтой хольц оршиж байсан бол ерт?нц ?дийд бидний ажиглаж байгаатай т?стэй байх вэ гэдгийг Лондон дахь Куин Мари ба Вестфиелд коллежийн хэсэг судлаачид компьютерийн тусламжтай тооцоолж зарим ?р д?нд х?рчээ. Энэ тооцоогоор бол ерт?нцийн бодисын нийт массын 69 хувийг С?ХБ, 30 хувийг нейтрино, з?вх?н 1 хувийг ердийн барионы матери б?рд??лдэг байна.

Хар энерги. Харьцангуйн ер?нхий онолоос стационарь ерт?нц?д харгалзах шийд гаргаж авахын тулд 1917 онд Эйнштейн тэгшитгэл??ддээ Лямбда гиш??нийг нэмсэн тухай дээр ?г??лсэн. Ерт?нц стационарь биш болохыг баталсан Хабблын нээлтийн дараа Эйнштейн ??р?? Лямбда гиш??нийг орны тэгшитгэл??дээс хассан б?г??д судлаачдын анхаарлыг т?дийлэн таталг?й 60-аад оныг х?ргэсэн юм. Тэг биш космологийн тогтмол б?хий стационарь бус космологийн загварыг 1927 онд Бельгийн астрономич Георгес Леметр (1894-1966) дэвш??лж байжээ. Дашрамд дурьдахад Леметр энэ ажлаараа бас Эйнштейний стационарь загвар тогтвортой биш, ?.х. орчлонгийн массын тархалт ?л ялиг ??рчл?гд?х?д т??нийг буцаах х?ч байхг?й гэдгийг харуулсан. Леметрийн загварт ? нь ?э (Эйнштейний стационарь загвар дахь утга)-аас бага зэрэг их б?г??д, ерт?нц их тэсрэлтээр гараагаа эхэлж хэсэг хугацаанд огцом хурдтай тэлж байгаад хурд нь саарч ерт?нцийн радиус Эйнштейний стационарь ерт?нцийн радиустай ойролцоо болох ?ед ерт?нц тэлэхээ бараг зогсоно. Гэвч энэ тэнцвэрийн байдал нь хэсэг хугацааны дараа алдагдаж ерт?нц цаашаа зогсолтг?й тэлнэ (Зураг 3).



Галактикуудын улаан шилжилтийг z хэмээх хэмжигдэх??нээр илэрхийлдгийг м?н дээр дурдсан. Хабблын судалсан материалд z хэмжигдэх??н нь хамгийн ихдээ 0.1 байсан ба ??нд харгалзах хурд нь v = 0.1с = 3*109см/сек, галактик нь тэрбум гэрлийн жилээр алслагдсан ч гэсэн огторгуйн муруйлтыг тогтооход х?рэлцээг?й байсан юм. Тэгэхээр б?р алслагдсан галактикуудын спектрийг судлах хэрэгтэй. Орчин ?еийн хамгийн том телескопоор судлахад нэмэлт х?ндрэл учирдаг. Энэ нь 0.5-аас бага z-тэй галактикийн тоо хэдэн тэрбум байдаг. Авсан зурган дээрээс сонирхож буй галактикийн спектрийг олно гэдэг бараг боломжг?й з?йл. Харин зарим галактик радио долгионы мужид маш х?чтэй цацаргалт хийдгийг ашиглаж “радио дурангаар” спектрийг нь амжилттай судалж байна. Эдгээрийг квазар хэмээн нэрийддэг ба одоогоор дор хаяж зуун мянга гаруй квазарын спектр б?ртгэгдээд байгаагаас хамгийн ихдээ z = 6.5 байна. Галактикууд биднээс холдох тусам их хурдтай болж байгаа, тэгэхээр z ихтэй галактик гэдэг бол хурд нь ч их, биднээс алслагдах зай нь ч их гэсэн ?г. М?н хол байгаа галактикаас гэрэл дэлхий дээр иртлээ урт зарцуулах учраас ил?? “дээр ?ед” байна гэсэн ?г. ??р??р хэлбэл z хэмжигдэх??нээр галактикийн зай, хурдаас гадна т??ний оршин буй цаг ?еийг заах боломжтой юм.

Радио дурангаар спектрийг нь б?ртгэсэн галактикуудаас ихэнх нь z = 2 зайд байгааг судлаачид 1960-аад онд ажигласан байна. z = 2 байх эрин ?е маш удаан ?ргэлжилсэн, эсвэл энэ ?ед галактикууд маш их нягтралтай байсныг уг баримт гэрчилнэ. Энэ ?зэгдлийг Леметрийн загвар б?рэн тайлбарлаж чадах б?г??д чухам Леметрийн загварын ерт?нц тэлэхээ т?р зогсдог завсар дээр z = 2 утга харгалзаж байж болох юм. Тэгэхээр тэг биш космологийн тогтмолын эх ??сгэвэрийг хайх явцдаа з?вл?лтийн эрдэмтэн Яков Борисович Зельдович (1914-1987) вакуумын квант флуктуацийн энерги Эйнштейний гравитацын орны тэгшитгэл??дэд космологийн тогтмолтой яг адилхан ??рэг г?йцэтгэдэг болохыг 1968 онд ?з??лсэн. Квант онол ёсоор вакуум нь б??м ба антиб??мийн хос хоосноос аяндаа ??сч хоромхон хугацаанд эргээд хоорондоо аннигиляци болж устаж ?г?й болж байдаг бургилсан их квант тэнгис юм. Энэ бургилаан нь тодорхой энергитэй учир харьцангуйн ер?нхий онолын тэгшитгэл??дэд огторгуй цаг хугацааг муруйлгах (гравитацын орны) нэг ??сг??р болж тооцогдох ёстой. Ингэж тооцоход вакуумын энэ энерги космологийн тогтмолыг ??сгэж буй мэт харагддаг. Гэвч тоон утгын тухайд яривал, ?н??гийн тооцоогоор бол космологийн тогтмол ажиглагдаж буй утгаасаа дор хаяж 1040 дахин их болж гараад байгаа юм. Тэгвэл вакуумын энерги ерт?нцийг тэр чигээр нь хуйлж з??ний ?з??рийн чинээ болгоход х?рэлцээтэй байхсан. Бодит ерт?нцийн космологийн тогтмол тэгд ойролцоо байгаа нь материйн квант шинж чанар ба гравитацын орны хооронд бидний одоогоор танин мэдээг?й байгаа ямар нэг холбоос бий гэдгийг бит??хэн илэрхийлж буй хэрэг.

С??лийн ?ед эрчимтэй х?гжиж буй их нэгдлийн онолууд маш ?нд?р температурт физикийн хуулиуд (ямар нэг хэлбэрийн) т?гс тэгшхэмтэй б?г??д ?н??гийн ерт?нцийн температур бага учир эдгээр тэгшхэм??д алдагдсан ба бидний мэдэх т?гс биш тэгшхэмтэй физикийн хуулиудыг бий болгосон гэж ?здэг. Эдгээр онолууд ёсоор Их Тэсрэлтийн дараах хэдэн секундэд ерт?нц?д хэд хэдэн ийм тэгшхэмийн эвдрэл явагдсан б?г??д ийм эвдрэл болгонд ерт?нцийн д?р т?рх ??ний дотор вакуумын энерги огцом ??рчл?гд?ж байсан байна. ??нээс гадна бид олон тооны ч?л??т параметр??дийн тусламжтай дээрх онолуудыг яг ?н??гийн ерт?нц?д космологийн тогтмолыг бараг тэг болгодог байхаар “тохируулж” болно. Гэвч яагаад энэ параметр??д ийм утгатай байх ёстой юм бэ гэдэг асуултад бид хангалттай хариулт ?гч чадахг?й б?г??д, энэ асуудлыг космологийн тогтмолын асуудал буюу хар энергийн асуудал гэж яридаг. ?нэндээ ерт?нц амьдрал ??сэхээс ?мн? буцаж агшаад цэг болчихг?й, одод ??сэхээс ?мн? б?х бодисыг тараагаад алга болгочихг?й байхын тулд космологийн тогтмолын (т??нчлэн дээрх онолуудын ч?л??т параметр??дийн) утга маш нарийн завсарт харгалзаж байх ёстой. Ийм нарийн завсар зарим судлаачдыг антропийн зарчимд хандахад х?ргэсэн. Антропийн зарчимд манай ерт?нцийг янз б?рийн космологийн тогтмол б?хий ?й олон ерт?нц??дээс тогтох суперкосмосын нэг гиш??н гэж ?здэг ба амьдрал оршин байх боломжг?й ерт?нц??дэд космологийн тогтмолыг хэмжих астрономич байхг?й тул бид космологийн тогтмолыг амьдрал ??сгэхэд яг тохирсон тэр нарийн завсарт байна гэж гайхах хэрэгг?й юм гэдэг. Уг ?г??ллийг бичигчийн хувийн бодлоор бол ийм тайлбар нь завсрын шинжтэй б?г??д антропийн зарчмийн танин мэдэх?йн ганц ач холбогдол нь дурдагдаж буй асуудалд ил?? бодитой хариултыг ?ргэлж эрэхэд х?ргэдэгт байх ёстой.

enexuu oguulel nadad mash ix taalagdlaa.

[tootsoologch]

HAR ENERGIIG AJIGLAH OLON ULSIIN TOSOL (DES Dark Energy Survey)

2004 onoos ehlen olon ulsiin institutuud hamtran HE [har energ]-iig ajiglah olon ulsiin hamtiin tom tosol heregjuulj ehellee. Tosloor 500 megapixiliin ondor medremjtei camer ba 100 terabyte medeelliin hadgalamjtai system buteej Chilliin Cerra Togo dahi doorh antend suulgaj erchimtei ajiglalt hiij ehleh yum.



Ajiglaltiin camer:


2004-9 ond beltgel ajil yavagdaj ajiglalt 2009-14 onii uyer teleskopiin niit tsagiin 30%iig ashiglan hiigdene.



bas neg zurag tomovtor
http://www.dboccio.com/Images/Dark%20Energy.jpg

Tosold oroltsogchid:
Fermilab -- The Fermi National Accelerator Laboratory



UIUC -- The University of Illinois at Urbanna Champagn




Chicago -- The University of Chicago




LBL -- The Lawrence Berkeley National Laboratory




NOAO -- The National Optical Astronomy Observatory




NCSA -- The National Center for Supercomputer Applications



The Barcelona Consortium
IEEC/CSIC - Institut d'Estudis Espacials de Catalunya, IFAE - Institut de Fisica d'Altes


The United Kingdom Consortium
UCL - University College London, Cambridge - University of Cambridge, Edinburgh - University of Edinburgh, Portsmouth - University of Portsmouth


Michigan -- The University of Michigan

***********************************************8

DES-iin medeelliin huudas:
http://www.darkenergysurvey.org/

ene ih sonin zurag bn
http://pangea.stanford.edu/courses/ges5 ... p?entry=23


Ogtorguin hamgiin tom zurag 550 say gerliin jiliin hemjeeg uzuulsen yum bolov uu?! uunii neg tseg n neg galaktik gej bn, teheer dunduur n HE , HB [har bodis] orshij baigaa gehuu?!#

[T.G.]

Ogtorguin hamgiin tom zurag 550 say gerliin jiliin hemjeeg uzuulsen yum bolov uu?! uunii neg tseg n neg galaktik gej bn, teheer dunduur n HE , HB [har bodis] orshij baigaa gehuu?!#

dunduur ni bish, galaktik shiguu baigaa gazruudaar har matter ih baigaa gej baigaa. yur ni tatalzliin huchnii argumenteer ene bol barag oilgomjtoi zuil. yagaad galaktikuud jigd tarhaagui, savangiin huus shig yum uusgeed bna gevel har matter-iin tarhaltiig dagaad iim bolson gej bgaa.

har energy end bna tend bna gej yarih arai ert bna, odoogoor har energy gedeg ni yurtunz dayaar togtmol bdag zuil gej uzej bgaa. yur ni bol energiin negjtei universal togtmol l gesen ug.

[tootsoologch]

Ogtorguin hamgiin tom zurag 550 say gerliin jiliin hemjeeg uzuulsen yum bolov uu?! uunii neg tseg n neg galaktik gej bn, teheer dunduur n HE , HB [har bodis] orshij baigaa gehuu?!#

dunduur ni bish, galaktik shiguu baigaa gazruudaar har matter ih baigaa gej baigaa. yur ni tatalzliin huchnii argumenteer ene bol barag oilgomjtoi zuil. yagaad galaktikuud jigd tarhaagui, savangiin huus shig yum uusgeed bna gevel har matter-iin tarhaltiig dagaad iim bolson gej bgaa.

har energy end bna tend bna gej yarih arai ert bna, odoogoor har energy gedeg ni yurtunz dayaar togtmol bdag zuil gej uzej bgaa. yur ni bol energiin negjtei universal togtmol l gesen ug.

gehdee edgeer n 5-50% iin magadlaltai taamaglaluud gej oilgoj bn uchir n har energiin holbootoi baigaliin huuli uzegdeliig n bidend odoogoor mash burheg bn. gants baritstai tanisan uzegdel gevel tatah huch uunees gadna olon torliin huchnuud bidnii energ ba HE-g zohitsuuldag bj bolno. medeej bid baritstai yumaaraa yavna gehdee baritsgui yumiig ch bas anhaarah yostoi.

deerh zurag gehdee ug teleskopiin harj chadsan ogtorguin gantshan konusan oron zainiih teheer delhiig toiron bairlah busad konusan oron zaid bas l iimerhuu dur toroh haragdana l daa.

Har nuh ruu orohoor tsag hugatsaa utgaa alddag geed baidag biluuu?

har nuhend yu bolj baigaag hen ch medeegui bn. gants medsen yum n har nuhnii materiallag biyetiin 1cm kub heden say tonn bn gesen medleg bas iim hund-nyagt uhciraas sansart baigaa buh yumiig tataj oortoo nyagtruuldag yum shig baigaa gehdee 2 talaaraa baahan hui salhin yum teeremdej tsatsdag [ogtorguin mahnii mashin ch yum uu ]

mon manai nar 2-3 terbum jiliin daraa har nuh boloh magadlaltai.

[DaKid]

Bas evgui haragdaj baina shuu,

[tootsoologch]

[marq=left]nogoo talaar delhii ba nar 400 say jild neg udaa ooriinhoo galaktikiig toiron ergedeg uchir deerh zurag n yur n ogtorguin mash jijighen zurvasiig haruulsan yum shig bn.[/marq]


[marq=up]Mpc gej Mega parsic uu?[/marq]

[0IMS]

th

[C.T.R.L]

Ene zuragnuudiig uzeed oilgohgui yum baina oo

[tootsoologch]

2 galaktik hoorondoo morgoldohod yah argagui HB-iin noloolol tod ajiglagdaj baigaag harvardiin ih.sur.iin astronomich Maxim Markevitch onoodor medegdev.

http://www.cnn.com/2006/TECH/space/08/2 ... index.html

morgoldoonoor odod huilraad boognorhod HB tsaash hiisch tatah huchinii noloolol hazailtuud uusgej baigaag todorhoilson bn.

Магелланы Аврага Телескоп бас ажиглалт хийх юм байна лээ... ДУрангаа угсарч дууссаны дараа.

ovoo olon humuus ajiglaval neg n neg odor zurgiig n avah baih.

[S.M.K - DaikO]

waw kosmos gej

[S.M.K - DaikO]

Ingehed sansar sudlaaad l bdag sudlaaad l bdag ur dun tun baga haragdah yum aa zartsuulah mungu heden terbum terbum aaar in uneheeer zaridaa bodohoor uneheer tolgoi uvtmuur hitsuu yum aaa

[ttlc]

yamar neg tosoolshgui hund yumiig hiihed dam noloo gej baidag ter n chinii urid tolovloogui ur dung avchirdag. sansart jil bur heden terbumiig delhiin tom gurnuud zartsuulaad tuunii zavsraar n tehnologi, fizik, biologi, himiinhee shinjleh uhaaniig mash ondor hogjuuldeg.

onoodor hun buriin heregledege hereglehiig husdeg digital foto apparat 60-70 aad onii sansriin tehnologi baisan tuuniig heden arvan jiliin daraa hyamdruulah bolomjtoi bolson uchir onoodor jiriin humuus hereglej baigaa. onoodor neg hiimel daguuliig buteehed dundjaar 100 say$ zartsuuldag!!! bodood uz dee 25 inchiin zuragt shig hemjeetei 50-150 kg jintei iimhen sansriin apparatiig 100 sayaar bosgono gej! teren dotor ireeduid engiin humuusiin amidraliig mash deeshluuleh gaihamshigtai nuuts tehnologuid buteegdeed hereglegdsen baih n tun bolzoshgui baidag. Tehed 400 hunii suudaltai avraga Boing 747 ongotsiig 70han say $aar bosgodog .

ingej l nuutsiig n tailj oilgono doo.

uuniig oims bitii unshaad delbercheesei ter neghen zurvas shugmaar setgedeg tolgoig n yay daa baiz .

[ttlc]

HE n ogtorguin teleltiin uzegdeluudees ilren medegddeg harin HB n ogtorguin tataltsliin orchinii gajiguudaas ilren medegddeg baina.

[nazist_bilguun]

har materi har enyrgi gdg n yg yu ym be? har biet oorooso har enyrgi ylgaruuldag ymu hehe muu muuha buhniig l gj oilgohiin esvel oor uu?

[toromu]

бид нар чулууг агаарт шидэхэд аажимдаа удааширч байгаа эргээд хурдсан бид нар дээр унадаг
энэ нь та хурдалсан уу эсвэл? үндсэндээ манай огторгуйд юу болдог вэ? бүх зүйл хурдасдаг 1998 онд энэ хурдасалтыг нээсэн. эрдэмтэд хар энергид итгэх нь их ухаалаг зүйл гэж үздэг огторгуйн 72 орчим хувийг давамгайлан бүрдүүлдэг хүндийн хүч эсэргүүцэх хэлбэр бол.
үүнийг хараахан яг мэдэж батлаагүй байгаа. гэхдээ одоо эхний удаад хар энергийн нөлөөг тодорхой харж байгаа. эрдэмтэд кландра х туяаг ашиглан хар энерги яаж галактикийг дүүргэн зам тавьдаг талаар илрүүлсэн байна. тэгээд өмнөх мэдээлэлүүдтэйгээ хамтатган эрдэмтэд хар энерги гэж юу вэ гэсэн тодорхой батлах түлхүүрийг олж авсан байна. хар энергийн өмнөх баримтлал судалгаанд суперновагийн хэмжигдэхүүн хэмжсэн. шинэ х туяа хар энергийг шинжлэх бие даасан шийдвэр олж өгсөн. урт удаан хайлтын үр дүнд эрдэмтэд сансарын бүтцийн тэлэлтэд хүндийн хүч яаж хамаарах вэ гэдгийг судалсан. Кэмбрижийн смитсониан астрофизикийн хүрээлэнгийн алексей виклинин хэлэхднээ үр дүн нь манай ертөнийн хөгжил дэвшил удааширсан гэж хэлсэн байна. юутай ч орчлонгийн тэлэлт нь хурдассан боловч хөгжил нь удааширсан гэж үзжээ. виклинин болон түүний коллежийнхон 12 багц галактикуудад каландра х туяаг ашиглан халуун гаазанд нь судалгаа хийсэн ба огторгуйд хамгийн том сүйрж байгаа обьектууд, огторгуйн хагас аас илүү ойр байгаа багц галактикуудтай харьцуулан үзсэн байна. үр дүн нь огторгуйн масс нь цаг үргэлж хар энергээр дүүрч байгааг илтгэсэн байна. огторгуй тэлэх үед багц галактикуудад мөн өсдөг гэсэн үг.