chi odoo ene huurluusuu buu. Bi ene ded forumd yalanguya hun amitantai hereldeed baimaargui baina. minii umnuh bichlegiig harval chamaig uuluh gesen yum baihgui, zugeer sanuulsan yumnuud baigaa.. (uulnu gevel denduu ichgevter hereg boloh bailgui)
Dahin sanuulya shinjleh uhaan forumd tegvel shinjleh uhaanii gesen "yavtsuu hureend" l margalday.
deerh linkuuded orohoos zalhuuraad baival dotor ni yu baisniig end tavihaas
Joshua_kun написал:Шижлэх ухааны арга
Бодит амьдрал дээр тулгарч болох асуудлуудыг бодож үзье. Та хэрхэн нүүр тулж, даван гардаг вэ? Сургуульдаа явдаг замаа бодоод үзье л дээ. Хэрвээ та том хотод амьдардаг бол, замын бөглөрөл хэлж биш хийсч ирдэг, өдөр тутам шахуу тулгарч байдаг нэгэн асуудал билээ. Сургуульдаа хүрэх хамгийн сайн замыг та хэрхэн тооцоолох вэ? Хэрвээ та тухайн хотдоо шинээр нүүж ирж байгаа бол, та хотын зам тээврийн газрын зураг худалдаж аваад бүх л боломжит замуудыг дугуйлах байх. Тэгээд та тэмдэглэсэн тэр олон замуудын давуу, сул талуудыг сайн мэддэг хүмүүстэй уулзаж мэдээлэл цуглуулна. Энэхүү мэдээллүүд дээр үндэслэн, та хамгийн сайн зам нь аль болохыг өөрөө шийднэ. Гэхдээ, хамгийн зам нь аль болохыг та зөвхөн аялаж үзээд, дараа нь харьцуулж үзэж байж л мэднэ шүү дээ. Хэд хэдэн туршилтын аялал хийсний дараа, та жинхэнэ сайн зам нь аль болохыг хэлэхээр болно. Өдөр бүрийн асуудлыг шийдэх гэж таны юу хийж байгаа нь байгалийн шинж чанарыг судлах эрдэмтэн хүний юу хийж байгаатай адил юм. Хамгийн эхэнд таны хийсэн зүйл бол шаардлагатай мэдээллүүдийг цуглуулах байсан. Тэгээд дараа нь та таамаг дэвшүүлээд, дэвшүүлсэн таамаглалаа туршилтаар үнэн мөннийг тогтооно. Энэ процесс Шинжлэх Ухааны суурь элементүүдийг агуулж байдаг.
1.Ажиглалт хийх. (мэдээлэл цуглуулах)
2.Таамаг дэвшүүлэх (томъёолох)
3.Таамгийг шалгах туршилтыг хийх (томъёоллыг баталгаажуулах)
Эрдэмтэд энэ үйл явцыг Шинжлэх Ухааны арга гэж нэрлэдэг.
ШУ бол мэдлэгийг олж авах, хөхүүлэн дэмжих гол хэлхээс юм. ШУ зөвхөн баримт цуглуулдаг хавтас биш мөн, тодорхой төрлийн мэдээллийг ойлгох, хөгжүүлэх дэс дараа буюу төлөвлөгөөт үйлдэл юм. Шинжлэх Ухаанч сэтгэлгээ буюу баримттай сэтгэлгээ нь амьдралын аль ч хүрээнд хэрэгцээтэй. Шинжлэх Ухааны судлагааны суурь процессыг шинжлэх ухааны арга гэж нэрлэдэг болохыг дээр бичсэн. Ерөнхийдөө бол асуудлын шинж чанар, нөхцөл байдлаас хамаараад өөр олон аргууд гарсан байдаг боловч энэ арга бол судлагааны гол хэлхээс мөн билээ.
1.Ажиглалт хийх. Ажиглалт нь чанарын (тэнгэр цэнхэр өнгөтэй, ус бол шингэн) тооны (ус 100 градус целст буцалдаг, сайн химийн сурах бичиг 2 кг жин татдаг) байж болно. Чанарын ажиглалт тоо дурддаггүй. Тооны ажиглалт нь (хэмжүүр гэж нэрлэгддэг) тоог, нэгжийг дурддаг.
2.Таамаглал дэвшүүлэх. Таамаглал гэдэг нь ажиглалтын боломжит тайлбар юм.
3.Туршилт хийх. Туршилт таамаглалыг шалгадаг. Туршилт шинэ мэдээллийг гаргаж ирдэг ба энэ нь эрдэмтэнд таамаглал нь үнэн бодит байж уу үгүй юу гэдгийг хэлж өгдөг. Туршилт үргэлж шинэ ажиглалтыг гаргаж байдаг ба энэ процесийг эхэнд нь дахин аваачдаг.
Өгөгдсөн зүй тогтлыг ойлгохын тулд энэ алхамууд олон удаа давтагддаг ба бага багаар зүй тогтлын учгийг тайлах мэдээллүүдийг олж байдаг. хэд хэдэн таамаглалууд хэд хэдэн ажиглалтууд хоорондоо нийцэж байвал энэ нь онолын шат руу шилжиж эхэлдэг. Онол гэдэг нь хэд хэдэн нэг чиглэлээр дагнасан ба шалгагдсан, яагаад гэсэн асуултанд ач холбогдол үзүүлж буй зүй тогтлын ерөнхий тайлбарыг өгч буй таамаглалыг хэлнэ. Ажиглалт ба онол хоёрыг ялгаж ойлгох маш чухал. Ажиглалт гэдэг нь нүдээр үзэж, бичгээр тэмдэглэж байхад онол нь тухайн шинж чанар, зүй тогтолын учгийг тайлбарладаг. Онолууд нь илүү шинэ мэдээлэл гарч ирэхэд өөрчлөгддөг, ингэх нь зайлшгүй. Жишээлбэл нар, оддын хөдөлгөөн өөрчлөгдөшгүй жигд байдаг гэж эндээс хэсэг эрдэмтэд онол гаргасан байхад судлагааны явцад тэндээс хэсэг эрдэмтэд гарч ирээд буруу болохыг тайлбарлаж шинэ онол гаргаж болох юм. Асуудлын гол нь өгөгдсөн онол байгалийн үзэгдэл, учир зүйн ганц хоёр талыг тайлах мэт санагдаж байдаг учраас эрдэмтэд асуулт асууж дуусдаггүйд байгаа юм. Тэд оршин буй онолыг сайжруулах, шаардлагатай бол бүхэлд нь өөрчлөхөөр зогсолтгүй шинийг эрж хайж байдаг. Энэ нь оршин байгаа хамгийн сайн онол дээрээ тулгуурлан шат ахиж байна. Онол гэдэг бол хүний санаа гэдгийг үргэлж санаж явах хэрэгтэй. Тэдгээр нь хүний оюун санаа, туршлаганд үндэслэн зүй тогтлыг тайлахыг оролдож байдаг. Нэг үгээр хэлбэл онол гэдэг нь боловсронгуй таавар юм. Тиймээс хэрвээ бидэнд амьдралын утга учрыг бүхэлд нь мэдэж чадна гэсэн найдлага байгаа л бол эрдэмтэд туршилтаа хийхээ, онолуудыг сайжруулахаа (онолуудыг шинэ шинэ мэдлэгээр улам боловсронгуй болгож) үргэлжлүүлсээр байх хэрэгтэй. Эрдэмтэд байгалийг судлах явцад, тэд олон салбарт нэг ижил ажиглалт ашиглагдаж байгааг харж болно. Жишээлбэл, түүхийн туршид хийгдсэн тоолж баршгүй олон химийн урвалууд бодисын бүх масс нь урвалд орохынхоо болон орсныхоо дараа ч хэвээрэй байдгийг харуулсан. Иймэрхүү ерөнхий тогтмол ажигллагддаг шинж чанарыг байгалийн хууль гэж нэрлэж болох юм. Жишээлбэл дээр дурдсан химийн тэр сонин, бодисын масс өөрчлөгдөхгүй байгаа үзэгдлийг өнөөдөр “бодисын масс хадгалагдах хууль” гэж нэрлэдэг. Онол ба хууль хоёрын ялгааг анхаараарай. Байгалийн хууль нь ажиглагдсан (хэмжигдсэн) шинж чанарын дүгнэлт болж байхад онол нь шинж чанарыг тайлбар болж байна. Юу гэсэн үг вэ гэхээр хууль нь юу тохиолдодгийг хэлж байхад онол нь яагаад тохиолдодгийг тайлбарлах гэж оролддог. Бидний шинжлэх ухаан үргэлжийн үр дүнтэй, ногоон гэрлээр, дардан замаар явдаггүй. Бид “ШУ ны аргын” тодорхойлолтыг тунгаан үзэхэд, таамаглал, ажиглалт хоёр бие биенээсээ бүхэлдээ хараат бус биш байгаа. Яагаад гэвэл бид өгөгдсөн онолын мөрөөр судлагаагаа үргэлжлүүлж эхэлдэг. Бидний таамаглал тухайн онолын хэлээр илэрхийлэгддэг нь зайлшгүй учраас, ажиглалт, таамаглал хоёрыг холбож ойлгох нь бий болдог. Өөрөөр хэлбэл, бид юу харахыг хүссэнээ харахыг хичээдэг ба хүлээж байгаагүй юмсыг олж харахдаа үргэлж алдаа гаргаж байдаг ажээ. Тиймээс бидний шалгаж байгаа онол нь бидэнд тусалдаг. Яагаад гэхээр энэ нь бидний асуултад төвлөрдөг учраас юм. Гэхдээ, яг үүнтэй зэрэгцээд, энэ төвлөрүүлэх процесс нь өөр боломжит тайлбаруудыг харах бидний чадварыг хязгаарлаж магадгүй. Бас нэгэн зүйл байна. Бид эрдэмтэд бол хүн гэдгийг толгойдоо байнга бодож явах хэрэгтэй. Тэдэнд prejudice бий. Тэд өгөгдлөө буруу тайлбарлах нь бий. Тэд онолдоо хэт сэтгэл хөдлөлөөр татагдаад, бодит байдлаа алдах нь бий. Мөн тэд улс төртэй зууралдах нь бий. ШУ ашиг хонжоо, улс төрийн сонирхол, мөнгөний асуудал, маяг, дайн, шашны суртал ухуулгаар угаагдагдсан түүх бий. Галилео, нэг жишээ байна. Тэрээр хүчтэй шашны хавчлагаас болж өөрийн одон орны судлагаанаасаа хагацах хэрэгтэй болж байсан. Орчин үеийн химийн шинжлэх ухааны эцэг Lavoisier, улс төрд оролцоо их байсан нь түүнийг цаазын тавцанд аваачиж байсан. Хийсэн бүтээсэн, нээсэн бүхэн нь нэгэн цагт зөвхөн дайны үйл хэрэгт зориулагдсан цаг үе байсан. ШУ ы хөгжил дэвшил үргэлжид хэмжих багажны хязгаарлалаас илүүтэйгээр мөхөс хүний хүслээр явагддаг. ШУ ы арга зам, хөгжил дэвшил зөвхөн хүний оролцоотойгоор үр нөлөөгөө үзүүлнэ.
GaM написал:Окхамын сахлын тонгорог
Окхамын Виллиам
Окхамын сахлын тонгорогны зарчимыг 14-р зууны үеийн Англи Логикч Окхамын Виллиам үндэслэсэн юм. Энэ нь аргазүйт багасгалын /methodological reductionism/ үндсийг бүрдүүлдэг бөгөөд мөн зарим үед “хямагч байдлын, эсвэл эдийн засгийн хуулийн үндэс” гэж нэрлэх явдал ч байдаг байна.
Энэ зарчмыг хамгийн энгийнээр тайлбарлавал: Хэрэгцээнээсээ илүү юманд санаа тавьж тааварлал дэвшүүлэх хэрэггүй гэсэн утгатай. Ярианы хэллэгт бол :
Numquam ponenda est pluritas sine necessitate. [Latin]
Орчуулбал “Үнэн зүйл хэрэгцээ гараагүй л бол олон дахин үржигдээд байх шаардлага байхгүй” , “Хэрвээ хэрэгцээгүй бол үржигдэхүүнүүдийг хэрэглэх хэрэггүй”, эсвэл бүүр “хусаж хая, тайлбарт байгаа хэрэгцээгүй үнэнийг” гэж бичиж болох юм.
Гэвч хамгийн өргөн хэрэглэгддэг орчуулга бол “Адил утгатай 2 онол өгөгдсөн бол энгийнийг нь сонго. Хамгийн энгийн хариулт ихэнхдээ хамгийн сайн хариулт байдаг” гэсэн нь юм.
Жишээ нь: Шуурганы дараа нэгэн мод үндсээрээ булгараад уначихсан байхыг харлаа гэж бодъёо. Шуурга болон унасан модны баримт дээр үндэслээд салхи модыг унагажээ гэсэн шалтгаан бүхий таамаг гаргаж болно. Энэ таамаглал нь хэн нэгний эргэлзээг үүсгэнэ гэсэн магадлал маш бага бөгөөд хүчтэй логик холбоосуудтай байна./Шуурга шуурч байгааг харж болон сонссон, энэ салхи нь маш хүчтэй байсан бөгөөд модыг ч булга татах хүчтэй байсныг ажигласнаар/ . Мөн үүнтэй өрсөлдсөн “модыг 200 метр өндөр харь гаригийн дээрэмчид ирж мулталсан” гэх таавар байж болох бөгөөд мод булгарч унасан гэх ижил үр дүнд хүрсэн байна. Гэвч энэ таамаглал нь илүү олон нэмэлт тааварлалуудыг шаардаж байна /учир нь харийнханы оршин байх тухай, тэдний од хоорондын зайг туулах чадвар болон хүсэл сонирхол, тэдний модыг унагаах чадвар болон зорилго, дэлхийн татах хүчинд оршин тогтнож чадах 200 метр өндөр тэдний биологи гэх мэт маш олон тааварлалуудад хариулт өгөх шаардлага гаргана. /. Нэмэлт тааварлал болгон өөрсдийн алдаатай байх магадлалтай бөгөөд тааварлууд нь эцэстээ туйлын байх боломжуудыг маш эрчимтэйгээр бууруулдаг. Иймд бага тааварлал бүхий онол нь логикийн хувьд илүү практик сонголт болох боломжтой юм.
Entia non sunt multiplicanda praeter necessitatem буюу Үнэн зүйл хэрэгцээгүй бол олон дахин үржигдэх хэрэггүй гэж ихэнхдээ илэрхийлэгдэх энэхүү үндсэн зарчим нь яг өнөөг хүртэл үлдэж ирсэн Окхамын өөрийн бичвэрүүдэд байдаггүй гэдгийг дурдах нь хэрэгтэй. Сүүлд энэ өгүүлбэрийг нэмсэн байна. Энэ өгүүлбэрийг 2 өөр замаар тайлбарладаг. Эхнийх нь “мэдээллийг тайлбарлаж чадаж байгаа хамгийн энгийн онолыг сонгох” гэсэн агуулгатай бол дараагийх нь “мэдээллийг тайлбарлаж чадаж байгаа өгөгдсөн тухайн онолоос хамгийн энгийн хэсгийг нь илүүд үзэх” юм. Эхнийх нь бол өгөгдсөн мэдээллийг эн чацуу тайлбарлаж байгаа боловч өөр хоорондоо ямар ч холбоогүй, ижил элемент агуулаагүй 2 онол байлаа гэхэд хамгийн энгийн нэгийг нь сонгоно гэсэн үг. Харин хоёр дахь нь бол “Хэрвээ онол мэдээлийг тайлбарлаж чадаж байгаа хэдий ч уг онолын тааварлах чадлыг дээшлүүлэхэд нөлөөгүй, хэрэгцээгүй тааварлалуудыг хусаж хая” гэсэн утгатай юм.
Окхамын сахлын тонгорогны зарчим нь зарим нэгэн “постулатуудын хямагч байдал”, “энгийнчлэлын зарчим”, “KISS/Кееp it simple, stupid/ зарчим” болон зарим анагаах ухааны сургуулиудад байдаг “хэрвээ чи тууриан төвөргөөн сонсвол алаг тахь биш морь байна гэж бод” гэх мэт олон зарчмуудийг үндэслэхэд их хувь нэмэр оруулсан байна.
ШИНЖЛЭХ УХААНД
Окхамын тонгорог нь шинжлэх ухааны аргыг мөрддөг хэн бүхний хувьд нэгэнтээ алсын төлөв нь болжээ. Энд тонгорогын зарчим нь заавал зөв хариуг өгөх зайлшгүй шаардлагатай биш, гэдгийг тэмдэглэх нь зүйтэй бөгөөд хамгийн бага батлагдаагүй тааварлалыг агуулж байгаа шинжлэх ухааны таамаглал руу хөтлөх зайлшгүй хэрэгцээтэй хөтөч болдог гэж үзэж болох юм. Ер нь зарим тохиолдолд “энгийн байдал”-ын хувьд адилхан “энгийн” таамаглалууд байх бөгөөд энэ үед Окхамын тонгорог аль нэгэнд нь давуу эрх олгодогүй байна.
Энэ бүгдтэй зэрэгцээд Окхамын тонгорогын зарчимгүйгээр Шинжлэх ухаан оршин байх аргагүй гэдгийг мэдэж байх хэрэгтэй юм. Шинжлэх ухааны үндсэн үйл ажиллагаа бол онолуудыг боловсруулж, тэдгээрээс хамгийн найдвартайг нь, цуглуулсан үндэслэл бүхий баримтууд дээр үндэслэн сонгох байдаг ба ажиглалтуудын үр дүнг хангаж байгаа эдгээр олон онолуудаас аль нэгийг нь сонгохгүйгээр энэхүү үйл ажиллагаа оршин байх ямар ч боломжгүй билээ. Учир нь мэдээллийн олонлог болгоны хувьд тэдгээр мэдээллүүдийг хангах хязгааргүй олон онол байж болох боломжтой юм (үүнийг Тодорхойгүйн асуудал/Underdetermination Problem/гэдгээр нь сайн мэднэ). Жишээ нь магадгүй та Ньютоны алдарт онол болох “бүх үйлчлэлийн хувьд түүнтэй ижил хэмжээтэй эсрэг үйлчлэл байна ” гэсэн онолыг шинжилж байна гэж бодъё. Энэхүү мэдээллийг хангах дурын онолыг дотроо шинээр зохион бодох амархан гэдэг нь мэдээж. Эдгээр бодлын тань нэг нь магадгүй дараах: “бүх үйлчлэлийн хувьд түүний эрчмийн хагастай нь тэнцэх эрчимтэй эсрэг үйлчлэл байх бөгөөд харин хэзээ ч үл мэдэгдэх нэгэн буянтай бүтээгч үлдсэн хагас эрчмийг нь тэр эсрэг үйлчлэлд нь өгснөөр тэнцүү үйлчлэлтэй мэт харагддаг. Тэр буянтай бүтээгч нь 2055 онд нас барах ба тэр даруй бидний ажиглаж буй энэхүү орчлон ертөнц нэн даруй алга болох болно” гэсэн онол байж болно. Учир энэ онол нь Ньютоны онолтой эцсийн үр дүнгийн(аливаа үйлчлэлд тэнцүү, эсрэг үйлчлэл харгалзах) хувьд ижил бөгөөд бидний одоогоор ажиглаад байгаа ажиглалтуудыг хангаж байгаа алтернатив онол байна. Харин цаашилбал энэхүү онолын хувьд бид бусад мэдээллийг хангах ямар нэгэн баримт цуглуулах боломжгүй болж байна. Учир нь уг онолд “хэзээ ч үл мэдэгдэх” гэсэн тодотголтой бүтээгчийн тухай дурдсан байна. Иймд бид 2 онолыг хооронд нь ялгаж салгах ямар нэгэн баримтыг 2055 он/энэ үед нөгөөх бүтээгч маань нас барна/ хүртэл мэдэх боломжгүй болж байна. Эцэст нь энэ бүгдээс харвал үүнтэй адил 2056, 2057 гэх мэт өөр хязгааргүй олон онол байж болох нь харагдаж байна. Энэ мэтчилэн мэдээлэл баримт болгоныг хангах хязгааргүй олон онол байж болох бөгөөд энэ олон онолоос хэрвээ шинжлэх ухаан аль нэгийг нь сонгож чадахгүй л юм бол хэзээ ч хэрэгцээтэй онолуудыг тогтон шийдэж чадахгүй болно. Иймд өнөөг хүртэл ажиглалт, баримт мэдээллүүдийг хангах хязгааргүй олон онолууд дундаас ашигтайг нь сонгох мэдэгдээд байгаа арга зам бол Окхамын тонгорогны зарчим л байна.
Шинжлэх ухааны түүхэнд Окхамын тонгорогыг хэрэглэсэн 3 том баримт үлджээ. Эхнийх нь Коперникийн нар төвт загвар Птолемейн дэлхий төвт загварыг ялсан./ Хожим нь түүний энэ онолыг Кеплер улам төгөлдөржүүлсэн билээ. /, Калорын онолыг Дулааны Механикийн онол бyулгаж авсан тохиолдол, мөн luminiferous aethern онолooc Эйнштений цахилгаан соронзон орны онолыг илүүд үзсэн зэрэг тохиолдлууд ордог байна.
T.G написал:Орчин їеийн космологийн зарим асуудлууд
Их Тэсрэлтийн онол нь бидэнд байгаа хамгийн сайн космологийн загвар боловч шийдэгдээгїй болон ээдрээтэй асуудлууд тїїнд олон бий. Эдгээрийн заримаас дор тайлбарлахыг оролдъё.
Хар матери. Анх Галилей шєнийн тэнгэр лїї дуран чиглїїлснээс хойш бараг 400 жилийн турш одон орны шинжлэх ухаанд алс холын объектуудын цацруулсан цахилгаан соронзон долгион мэдээллийн їндсэн эх сурвалж болсоор ирсэн. Гэвч шууд ажиглалтаар бид зєвхєн од гэх мэт маш хїчтэй цахилгаан соронзон долгион цацруулдаг биетэд агуулагдах материйг л бїртгэж чадна. Ийм материйг гэрэлтдэг матери гэж яридаг. Харин дуран авайгаар шууд ажиглах боломжгїй биетїїдэд агуулагдах материйг хар матери гэдэг. Хар материйг тїїний гравитацын їйлчлэлээр нь илрїїлж дам аргаар “жигнэж” болно. 1930-аад онд Оорт нарны ойролцоох оддын манай галактикийн тєвийг тойрон эргэх хєдєлгєєнийг ажигласны їндсэн дээр бидэнд шууд харагдаж буй оддын гравитацын їйлчлэл нь тэдэнд їйлчилж буй нийт гравитацын хїчний зєвхєн гуравны нэгийг бїрдїїлж байна гэж дїгнэсэн юм. Їїнтэй тєстэй хэмжилтїїдийг Шведийн астрономич Фриц Звики (1898-1974) илїї том масштаб болох галактикуудын бїлїїд дээр анх хийсэн бєгєєд, хамгийн сїїлийн їеийн нарийн хэмжилтїїд ертєнц дэх хар материйн масс гэрэлтдэг материйнхаас даруй 300 дахин их байх ёстой гэсэн їр дїн єгсєн байна.
Хар материйн бїрэлдэхїїнд оддыг тойрон эргэх гаригууд, одод хоорондын хїйтэн тоос болон хийн мананцрууд, унтарч хєсєр хаягдсан одод болон огторгуй цаг хугацааны гажилт - хар нїхнїїд багтана. Гэтэл эдгээр нь бїгд протон нейтрон, электроноос бїтсэн учир барионы матери гэгдэх бїлэгт хамаарах бєгєєд хамгийн сонирхолтой нь, Их Тэсрэлтийн онолоос ертєнц дэх нийт барионы хар материйн масс ажиглагдаж буй гэрэлтдэг материйн массыг 100 дахин авснаас бага байх ёстой гэж гардаг. Тэгэхээр ертєнцєд “барионы биш” матери ердийн барионы материас дор хаяж хоёр дахин их байха ёстой. Ийм “барионы биш” хар матери юу байж болох вэ? Ертєнцєд асар их хэмжээгээр оршдог мєртлєє бусад бєємстэй маш сул харилцан їйлчлэлцдэг бидний мэдэх бєєм бол нейтрино. Ертєнц дэх нийт нейтриногийн тоо нийт барионы тооноос тэрбум дахин их, тэгэхээр хэрэв нейтрино тэг биш масстай бол, энэ масс хэдий єчїїхэн байсан ч, тэрбээр барионы биш хар материйн нилээдгїй хувийг эзэлж байх бїрэн боломжтой юм. Ємнє нь тэг гэж їзэгддэг байсан нейтриногийн массыг хэмжих нь маш тєвєгтэй ба одоогоор тїїнд зєвхєн массын дээд хязгаар тогтоогдоод байна. Барионы биш хар материйн бїрэлдэхїїнд одоогоор бидэнд мэдэгдээгїй байгаа нейтриногоос хїнд бєємс мєн тоологддог байж мэднэ. Їнэндээ их нэгдлийн онолууд бусад бєємстэй маш сул харилцан їйлчлэлд ордог протоноос их масстай “нейтралино” гэх мэт євєрмєц нэртэй бєємс оршин байгааг санал болгодог бєгєєд эдгээрийг ерєнхийд нь “сул їйлчлэлт хїнд бєємс” буюу СЇХБ гэдэг.
СЇХБ-ийг туршлагаар илрїїлж массыг нь хэмжтэл хэдий хугацаа єнгєрєх нь тодорхой бус учир одоогоор судлаачид компьютер загварчлал ашиглан хар материйг “илрїїлэх” гэж оролдож байна. Їїнд Их Тэсрэлтийн дараахан ертєнцєд нейтрино, СЇХБ болон барионы материйн ямар пропорцтой хольц оршиж байсан бол ертєнц єдийд бидний ажиглаж байгаатай тєстэй байх вэ гэдгийг Лондон дахь Куин Мари ба Вестфиелд коллежийн хэсэг судлаачид компьютерийн тусламжтай тооцоолж зарим їр дїнд хїрчээ. Энэ тооцоогоор бол ертєнцийн бодисын нийт массын 69 хувийг СЇХБ, 30 хувийг нейтрино, зєвхєн 1 хувийг ердийн барионы матери бїрдїїлдэг байна.
Хар энерги. Харьцангуйн ерєнхий онолоос стационарь ертєнцєд харгалзах шийд гаргаж авахын тулд 1917 онд Эйнштейн тэгшитгэлїїддээ Лямбда гишїїнийг нэмсэн тухай дээр єгїїлсэн. Ертєнц стационарь биш болохыг баталсан Хабблын нээлтийн дараа Эйнштейн єєрєє Лямбда гишїїнийг орны тэгшитгэлїїдээс хассан бєгєєд судлаачдын анхаарлыг тєдийлэн таталгїй 60-аад оныг хїргэсэн юм. Тэг биш космологийн тогтмол бїхий стационарь бус космологийн загварыг 1927 онд Бельгийн астрономич Георгес Леметр (1894-1966) дэвшїїлж байжээ. Дашрамд дурьдахад Леметр энэ ажлаараа бас Эйнштейний стационарь загвар тогтвортой биш, є.х. орчлонгийн массын тархалт їл ялиг єєрчлєгдєхєд тїїнийг буцаах хїч байхгїй гэдгийг харуулсан. Леметрийн загварт L нь Lэ (Эйнштейний стационарь загвар дахь утга)-аас бага зэрэг их бєгєєд, ертєнц их тэсрэлтээр гараагаа эхэлж хэсэг хугацаанд огцом хурдтай тэлж байгаад хурд нь саарч ертєнцийн радиус Эйнштейний стационарь ертєнцийн радиустай ойролцоо болох їед ертєнц тэлэхээ бараг зогсоно. Гэвч энэ тэнцвэрийн байдал нь хэсэг хугацааны дараа алдагдаж ертєнц цаашаа зогсолтгїй тэлнэ (Зураг 3). Галактикуудын улаан шилжилтийг z хэмээх хэмжигдэхїїнээр илэрхийлдгийг мєн дээр дурдсан. Хабблын судалсан материалд z хэмжигдэхїїн нь хамгийн ихдээ 0.1 байсан ба їїнд харгалзах хурд нь v = 0.1с = 3*10[sup]9[/sup]см/сек, галактик нь тэрбум гэрлийн жилээр алслагдсан ч гэсэн огторгуйн муруйлтыг тогтооход хїрэлцээгїй байсан юм. Тэгэхээр бїр алслагдсан галактикуудын спектрийг судлах хэрэгтэй. Орчин їеийн хамгийн том телескопоор судлахад нэмэлт хїндрэл учирдаг. Энэ нь 0.5-аас бага z-тэй галактикийн тоо хэдэн тэрбум байдаг. Авсан зурган дээрээс сонирхож буй галактикийн спектрийг олно гэдэг бараг боломжгїй зїйл. Харин зарим галактик радио долгионы мужид маш хїчтэй цацаргалт хийдгийг ашиглаж “радио дурангаар” спектрийг нь амжилттай судалж байна. Эдгээрийг квазар хэмээн нэрийддэг ба одоогоор мянга гаруй квазарын спектр бїртгэгдээд байгаагаас хамгийн ихдээ z = 5 байна. Галактикууд биднээс холдох тусам их хурдтай болж байгаа, тэгэхээр z ихтэй галактик гэдэг бол хурд нь ч их, биднээс алслагдах зай нь ч их гэсэн їг. Мєн хол байгаа галактикаас гэрэл дэлхий дээр иртлээ урт зарцуулах учраас илїї “дээр їед” байна гэсэн їг. Єєрєєр хэлбэл z хэмжигдэхїїнээр галактикийн зай, хурдаас гадна тїїний оршин буй цаг їеийг заах боломжтой.
Радио дурангаар спектрийг нь бїртгэсэн галактикуудаас ихэнх нь z = 2 зайд байгааг судлаачид 1960-аад онд ажигласан байна. z = 2 байх эрин їе маш удаан їргэлжилсэн, эсвэл энэ їед галактикууд маш их нягтралтай байсныг уг баримт гэрчилнэ. Энэ їзэгдлийг Леметрийн загвар бїрэн тайлбарлаж чадах бєгєєд чухам Леметрийн загварын ертєнц тэлэхээ тїр зогсдог завсар дээр z = 2 утга харгалзаж байж болох юм. Тэгэхээр тэг биш космологийн тогтмолын эх їїсгэвэрийг хайх явцдаа зєвлєлтийн эрдэмтэн Яков Борисович Зельдович (1914-1987) вакуумын квант флуктуацийн энерги Эйнштейний гравитацын орны тэгшитгэлїїдэд космологийн тогтмолтой яг адилхан їїрэг гїйцэтгэдэг болохыг 1968 онд їзїїлсэн. Квант онол ёсоор вакуум нь бєєм ба антибєємийн хос хоосноос аяндаа їїсч хоромхон хугацаанд эргээд хоорондоо аннигиляци болж устаж їгїй болж байдаг бургилсан их квант тэнгис юм. Энэ бургилаан нь тодорхой энергитэй учир харьцангуйн ерєнхий онолын тэгшитгэлїїдэд огторгуй цаг хугацааг муруйлгах (гравитацын орны) нэг їїсгїїр болж тооцогдох ёстой. Ингэж тооцоход вакуумын энэ энерги космологийн тогтмолыг їїсгэж буй мэт харагддаг. Гэвч тоон утгын тухайд яривал, єнєєгийн тооцоогоор бол космологийн тогтмол ажиглагдаж буй утгаасаа дор хаяж 1040 дахин их болж гараад байгаа юм. Тэгвэл вакуумын энерги ертєнцийг тэр чигээр нь хуйлж зїїний їзїїрийн чинээ болгоход хїрэлцээтэй байхсан. Бодит ертєнцийн космологийн тогтмол тэгд ойролцоо байгаа нь материйн квант шинж чанар ба гравитацын орны хооронд бидний одоогоор танин мэдээгїй байгаа ямар нэг холбоос бий гэдгийг битїїхэн илэрхийлж буй хэрэг.
Сїїлийн їед эрчимтэй хєгжиж буй их нэгдлийн онолууд маш єндєр температурт физикийн хуулиуд (ямар нэг хэлбэрийн) тєгс тэгшхэмтэй бєгєєд єнєєгийн ертєнцийн температур бага учир эдгээр тэгшхэмїїд алдагдсан ба бидний мэдэх тєгс биш тэгшхэмтэй физикийн хуулиудыг бий болгосон гэж їздэг. Эдгээр онолууд ёсоор Их Тэсрэлтийн дараах хэдэн секундэд ертєнцєд хэд хэдэн ийм тэгшхэмийн эвдрэл явагдсан бєгєєд ийм эвдрэл болгонд ертєнцийн дїр тєрх їїний дотор вакуумын энерги огцом єєрчлєгдєж байсан байна. Їїнээс гадна бид олон тооны чєлєєт параметрїїдийн тусламжтай дээрх онолуудыг яг єнєєгийн ертєнцєд космологийн тогтмолыг бараг тэг болгодог байхаар “тохируулж” болно. Гэвч яагаад энэ параметрїїд ийм утгатай байх ёстой юм бэ гэдэг асуултад бид хангалттай хариулт єгч чадахгїй бєгєєд, энэ асуудлыг космологийн тогтмолын асуудал буюу хар энергийн асуудал гэж яридаг. Їнэндээ ертєнц амьдрал їїсэхээс ємнє буцаж агшаад цэг болчихгїй, одод їїсэхээс ємнє бїх бодисыг тараагаад алга болгочихгїй байхын тулд космологийн тогтмолын (тїїнчлэн дээрх онолуудын чєлєєт параметрїїдийн) утга маш нарийн завсарт харгалзаж байх ёстой. Ийм нарийн завсар зарим судлаачдыг антропийн зарчимд хандахад хїргэсэн. Антропийн зарчимд манай ертєнцийг янз бїрийн космологийн тогтмол бїхий їй олон ертєнцїїдээс тогтох суперкосмосын нэг гишїїн гэж їздэг ба амьдрал оршин байх боломжгїй ертєнцїїдэд космологийн тогтмолыг хэмжих астрономич байхгїй тул бид космологийн тогтмолыг амьдрал їїсгэхэд яг тохирсон тэр нарийн завсарт байна гэж гайхах хэрэггїй юм гэдэг. Уг єгїїллийг бичигчийн хувийн бодлоор бол ийм тайлбар нь завсрын шинжтэй бєгєєд антропийн зарчмийн танин мэдэхїйн ганц ач холбогдол нь дурдагдаж буй асуудалд илїї бодитой хариултыг їргэлж эрэхэд хїргэдэгт байх ёстой.
Нэгэн тєрєл ертєнцийн асуудал. 1989 онд НАСА-ийн алдарт КОБЕ хиймэл дагуул дээрх хэмжигч багажууд эртний їлдэгдэл дулааны цацаргалтын температурыг огторгуйн зїг бїрт адил 2.735°К (0.01%-ын нарийвчлалтай) гэж хэмжсэн. Їлдэгдэл дулааны цацаргалт нь ертєнц їїссэнээс 300,000 жилийн дараа анх бий болсон бєгєєд тэр цагаас хойш бараг бодист шингээгїй гэдгийг санавал КОБЕ хиймэл дагуулын энэ їр дїн ертєнц тэр їед маш нэгэн тєрєл байсныг илтгэнэ. Ийм нэгэн тєрєл ертєнцєєс одоогийн нийлмэл бїтэц бїхий ертєнц яаж їїссэн байж таарах вэ? Їїнээс хойш 1992 онд хэсэг судлаачид КОБЕ хиймэл дагуулыг ашиглан уг цацаргалтад зуун мянганы нэг градусын температурын єнцгєн хэлбэлзлийг ажигласан нь эртний ертєнцийн эдгээр микро “давалгаа” одоогийн том хэмжээний бїтцїїдийн їр хєврєл байсан байж болох юм гэсэн итгэлийг тєрїїлж байна. Одоо їед судлаачид єндєр хїчин чадалтай компьютер ашиглан энэ таамаглалын боломжтой болохыг їзїїлэх гэж оролдож байна.
Шалтгаалцлын мандлын асуудал. Эртний їлдэгдэл дулааны цацаргалтын температур огторгуйн аль зїгээс ирж буйгаас хамааралгїй тогтмол байгаа нь шалтгаалцлын мандлын асуудалд хїргэдэг. Їїнийг хялбарчлан тайлбарлахын тулд ертєнцийг Евклидийн геометртэй гэж їзье. Ертєнц їїсээд єдий хїртэл 12 тэрбум орчим жил єнгєрч байгаа тул бидэнд одоо бїртгэгдэж буй фотонууд нь “дэлхий дээр” тєвтэй 12 тэрбум орчим гэрлийн жилийн радиустай бємбєлгийн гадаргуу дээр їїссэн фотонууд юм. Энэ бємбєлєг дээр 300,000 гэрлийн жилийн урттай нум 1° орчим хэмжээтэй тєв єнцєг їїсгэнэ. Єєрєєр хэлбэл, ертєнцтэй зэрэг їїссэн гэрлийн хурдтай бєєм 300,000 жилийн дотор туулсан муж одоогийн тэнгэрийн 1° хэсгийг эзлэнэ. Хэрэв ямар ч мэдээлэл гэрлээс хурдан тархаж чадахгїй гэдгийг санавал, фотон бодист шингэхээ болих тэр їед огторгуйн хоёр цэгийн хоорондох ямарч шалтгаалцлын холбоос 300,000 гэрлийн жилээс бага зайтай байх ёстой. Гэтэл їлдэгдэл дулааны цацаргалтын изотроп байдал тэр їед ертєнцийн бодис маш жигд температуртай байсныг гэрчилнэ. Тэгэхээр шалтгаалцлын холбоосгїй (жишээ нь, тэнгэрт хоорондоо 1°-аас илїї єнцгєєр тусгаарлагдсан) цэгїїд хоорондоо яг адил температуртай байх ёстой гэдгийг яаж “мэдсэн” хэрэг вэ? Эдгээр цэгїїд ємнє нь хоорондоо харилцан їйлчлэлцэж болохуйц ойр зайнд оршиж байсан бєгєєд огторгуйн гэрлээс хурдан тэлэлтийн улмаас асар хол зайд хаягдсан байж мэдэх юм. Одоо їед энэ таамаглал їндсэндээ хїлээн зєвшєєрєгдсєн ба ертєнц їїссэн эхний микросекундын дотор явагдсан ийм хїчтэй тэлэлтийг инфляци гэдэг.
Хавтгай ертєнцийн асуудал. Ертєнц їїрд тэлэх її, эсвэл хэзээ нэгэн цагт буцаад агших уу гэдэг нь ертєнцийн бодисын дундаж нягтаас хамаарна. Энэ хоёр боломжийг зааглах критик нягтыг онолоор тооцож болно. Фридманы загварт бодисын дундаж нягт ба критик нягт хоёрын хоорондох зєрєє хугацаа єнгєрєх тусам ихсэх ёстой бєгєєд бодит ертєнцийн хувьд энэ зєрєє нь маш бага байгааг туршлага їзїїлдэг. Тэгэхээр ертєнцийг “нялх” байх їед энэ зєрєє нь бїр тєсєєлшгїй бага байх хэрэгтэй болж байна. Энэ нь онцгой шалтгаангїйгээр тохиолдоход бэрх маш нарийн анхны нєхцлийг шаардах учир хавтгай ертєнцийн асуудалд хїргэдэг.
Инфляци. Шалтгаалцлын мандлын асуудал болон хавтгай ертєнцийн асуудлыг шийдэж чадах загварыг 1970-аад оны сїїлчээр зєвлєлтийн физикч Алексей Александрович Старобинский (1948-) ба америкийн физикч Алан Гус (1951-) нар харилцан хамааралгїйгээр дэвшїїлсэн. Инфляцийн загвар гэгдэх энэ загварыг цаашид хєгжихєд их хувь нэмэр оруулсан єєр нэг хїн бол сїїлд америкт очсон оросын физикч Андрей Дмитриевич Линде (1948-) юм. Уг загвар ёсоор Их Тэсрэлтээс хойш tин ? 10-35сек хугацааны дараа протоноос 1020 дахин бага диаметртэй байсан (одоо ажиглагдаж буй) ертєнц 10-32секундын дотор 10см хїртлээ экспоненциал хурдаар тэлсэн (Зураг 4). Гэрэл 1см зайг туулахдаа 10-11секундээс их хугацаа зарцуулах тул энэ тэлэлт нь гэрлээс хурдан явагдсан байна. Гэвч энд орон зай нь єєрєє тэлж буй бєгєєд энэ тэлж буй орон зай дотуур ямар ч мэдээлэл гэрлээс хурдан тархахгїй учир инфляцийн загвар харьцангуйн онолд харшлахгїй. Инфляци явагдахаас ємнєх ертєнц хэт жижигхэн тул уг ертєнцийн аль ч хоёр цэг хоорондоо мэдээлэл солилцож амжсан байна. Тэгэхээр шалтгаалцлын мандлын асуудал їгїй болно. Инфляци орон зайн геометрын муруйлтыг “сунгаж” бараг Евклидийн геометртэй болгох тул хавтгай ертєнцийн асуудал шийдэгдэнэ.
Инфляцийн физик шалтгаан нь хэт єндєр температурт бїх бєємсийн масс тэг болж бодис хуурамч вакуум хэмээх тєлєвт шилжих ба їїний їр дїнд ертєнцийн эффектив космологийн тогтмол асар их болно. Космологийн тогтмол нь огторгуйг хоорондоо тїлхэлцэгч бєємсєєр дїїргэсэн мэт їйлчлэл їзїїлдэг гэж дээр дурдсан. Тэгэхээр асар их космологийн тогтмол ертєнцийг асар хурдан тэлэлт - инфляцид хїргэх юм.
Hans написал:Энэрги, масс ба утасны онол (string theory)
За байз яаж боловсролгүй хүмүүсийг уйдаахгүйгээр физикийн уйтгартай ертөнцөөр алхуулах вэ? Тэгэхээр эхлэхээс өмнө утасны онол нь хүн төрлөхтний 200,000 турш амидрахдаа бүтээсэн хамгийн том бүтээл, зохиосон эрдэмтэн нь Нэвтон, Эинштэиний хажууд мөр зэрэгцэн зогсох болно гээд хэлчихий. Энгээд хэлчихвэл дуустал нь уншиж магад. Залхуу хэд нь Утасны онол гэсэн хэсгийг доороос уншихад хангалттай.
1905 онд Эинштэин Харицангуй онолуудаа хэвлүүлж Дэлхий даяар алдартай болсон билээ. Мөн түүний харицангуй онол нь Физикийг тэр чигт өөрчилж шинэ физикийн урсгалууд бие болгосон.
gE=mc2 Энэ томъёоог хүн бүхэн харсан гэхдээ энэ яаг юу гэсэн үг вэ? Энэ томъёоо нь масс энэрги 2 яаг адил зүйл юмаа гэдгийн харуулсан томъёоо. Өөрөөр хэлбэл ямар ч биеэт маш их энэрги дотроо агуулдаг гэсэн үг. Мөн энэрги масс 2 нэг нэгрүүгээ амархан хувирж болдог гэсэн үг. Энэ томъёоо утасны онлын суурь болж өгнө.
Утасний онол:
Бид бүгд атомийг элэктрон, протон, нэүтрон бүтээдэг гэдгийг мэднэ. Элэктрон, протон, нэүтронийг куаркууд бие болгодог. Харин утасний онол куаркийг жижиг утас хэлбэртэй энэрги бие болгодог гэж тайлбарладаг. Энэ энэрги утас нь өөр өөр хэмнэлтэй хөдөлдөг ба энэ өөр хөдөлгөөн нь өөр өөр куаркуудыг бие болгодог. Энгэснээр протон элэктрон зэрэг биетүүд бие болно. Яаг төгөлдөр хуурын утас шиг, утас хөдлөх болгон аялагуу бие болж, олон аялагуу нийлж төгөлдөр хуурын концэрт бие болдогтой адил манай ертөнц жижиг утасний хөдөлгөөнөөс үүсдэг.
Яагаад утасны онол? :
Бид физикээр олон зүйлийг тайлбарлаж чадна. Гэхдээ физикчид атомийн хэмжээн очихоор ямар ч тайлбар өгч чаддаггүй болдог. Мэдээж тайлбаргүй гэхээр 100% бат тайлбар өгж чадахгүй гэсэн үг. Элэктрон протоний хэмжээнд бид юу ч тодорхойлж чадахгүй. Тийм учраас бид жижиг хэмжээнд ямар нэгэн үр дүнд хүрэх магдлалийг яридаг. Орчин үеийн физик тэгэхээр дандаа ардаа % тэмдэгтэй хариу өгнө гэсэн үг.
Харин энэ их будлианийг зогсоохийн тулд утасний онол гарж ирсэн. Утасний онолийн хувид бид яридаг, янз янзийн юм хийдэг энэргүүд гэж тайлбарласан. Мэдээж энэ их сонин үзэл гэхдээ Эинштэиний томъёоогоор масс = энэрги, ямар ч дүрэм зөрчөөгүй.
Асуудалууд:
Утасний онол ашиглахад хэд хэдэн асуудлууд гарч ирж байгаа. Хамгийн том асуудал нь бидэнд утасний онолийг батлах боломж байхгүй. Бидний мэдэх тэхнологи онолийг туршиж чадахгүй. Гэхдээ бид утасний онолоос гарч ирсэн таамаглалуудыг олж харж болно. Жишээ нь утасний онол манай ертөнцөөс гадна өөр олон параллел ертөнц байдаг гэж таамгалсан. Мөн утасны онол биднийг 11 хэмжээст ертөнцөд амидардаг гэж таамгалсан. Хэрвээ бид эднийг ажиглаж чадвал утасны онолыг батлах бодомжтой.
parallel universe:
11 dimension world:
Утасний онолоос гарч ирсэн үр дүн:
Бидний энэ ертөнцийг утас хэлбэртэй энэрги үүсгэдэг. Энэ мэдлэгийг ашиглаж бид ертөнцийн бүх үзэгдэлийг тайлбарлах боломжтой. Орчин үеийн физикчид одоо энэ асуудалийг шийдэх гэж чармайж байна. Физикчидийн гол зорилго бол математикаар ертөнцийн учирыг тайлах ба утасны онол энэ мөрөөдлийг үнэн болгох магдлалтай.
(bi end neg ch hunees mod bolii gej guigaagui tegj t1 yumand tsagaa urdeg hun tsoovtor bii baih. 
)
