Д. Сүхбаатар Монго-манжийн
Хайси аймгийн хүн
XX-р зууны эхэн үеийн улс төр, цэргийн нэрт зүтгэлтэн Дамдины Сүхбаатарын гарал үүслийн талаар олон янзын таамаглал яригдаж байгаа билээ. Зөвхөн Д.Сүхбаатарын судалгаагаар намын түүхийн институтэд 23 жил ажилласан доктор О.Пүрэв нь Д.Сүхбаатарыг Өвөр монголын Үзэмчин аймгаас гаралтай Хайс-Хайсу овгийн хүн мөн гэж үзэж байсан. Судлаач, академич, доктор Т.Намжил мөн адил Д.Сүхбаатар Хайсу овогтой гэдэг.
1922 оны Сэцэн хан аймгийн Ёст бээс Доржжавын хошууны бүх хүний нэр, овог, нас, өрх ам, малын тоог тодорхойлсон бүртгэлээс...
Сайд жанжин Сүхбаатар, ургийн овог Хайсу, нас 28. Өрх 3. Лам Дэндэв нас 33, хар Эрэнчин нас 31 /зарим номонд Аранжин гэж ташаарсан нь буй/, хөвгүүн Төмөр нас 3, эх Ханджав нас 62, ноёхон Янжин нас 30, эм Мандал нас 35, хүүхэн Долгор нас 21, Оюун 6 настай, ам 9. Адуу 11, үхэр 10, хонь 10 гэж бүртгэгдсэн байна.
О.Пүрэв Хайсу гэх овог Буриад-монголын Хуасай-Хоасай гэх овогтой гарал үүслийн хувьд холбогдох ёсгүй овог гэж үзэж байсан. Харин эдгээр судлаачид Хайсу овгийнхон Монголчуудын түүхэнд хэр зэрэг тэмдэглэгдэн үлдсэн мөн энэхүү овгийн нэрийн утгын талаар ямар нэгэн зүйл мэдээлээгүй билээ.
Аливаа улс түмний овог аймгуудын уламжлагдан тогтсон нэрэнд тухайн ард түмний түүх агуулагдаж байдаг билээ. 1997 онд хэвлэгдсэн “Ар Монголын аймаг, хошуу, сумдын нутаг түүний овог “, 1998 онд хэвлэгдсэн “Монголчуудын овгийн лавлах” хэмээх номуудаас Хайс-Хайсу овгийн талаар мэдээ хайж үзэхэд энэхүү овог нь Монгол улсын бүх аймаг сум дотроос зөвхөн Сүхбаатар аймгийн Сүхбаатар сумд л (хуучнаар бол Сэцэн хаан аймгийн Ёст бэйсийн хошуунд) байдаг гэж тэмдэглэгджээ. Дорнод аймгийн овгууд дунд бичигдээгүй ба орхигдсон байж болох юм. Харин үзэмчин овог тэмдэглэгдсэн байна. Тиймээс Хайс овог бол Монголын маш ховор овгуудын нэг болох нь харагдаж байна.
Харин Өвөр Монголын овгууд дунд хайж үзэхэд Хайс овогтон байна. Ж.Өлзий судлаачийн 1990 онд гаргасан “Өвөр монголын өөртөө засах орны зарим үндэстэн, ястны гарал үүсэл, зан үйл” хэмээх номын “Манж угсаатны гарал үүсэл, зан үйлийн тухай түүхэн тойм” гэх 6-р бүлгийн ”Мингийн үеийн зүрчид угсаатны олон аймаг, түүний газар нутаг ” хэмээх хэсэгт “Хайс-Хайсу” гэгдэх овогтой ижил дуудлага бүхий “Хайси“ аймгийн тухай ингэж бичжээ:
1. Зүрчид нарын Чанбайшань (Урт цагаан уул) Хар мөрнөөр нутаглаж байсан нь:
Мин улсын үед Зүрчид аймгийг Хайси, Жанжү, Ерин гэж 3 аймагт хувааж байв. Зүрчид аймаг эртнээс нааш тархай бутархай нутаглаж ирсэн байдал нь: одоогийн Гирин, Пүюйсянь(Битүүнэ)- ийн хойд тал, Хөх мөрний өмнөд хөвөөгөөр Харбины зүүн тал Асихээ голын урсгал дагуу Хайсигийн зүрчид нар нутаглаж байжээ. Энэ нь Юань улсын үе болно.[ 71]
2. Хар мөрний сав газрын суугал ард.
Нурхачи Манжийн олон аймгийг нэгтгэж Хар мөрөн (Хэлүнцзян) Хөх мөрөн (Сүнхуацзян) Үсүри мөрөн (Үсүлицзян) зэрэг газраар дэвсгэр нутаг болгож 1616 онд хойд Алтан (Цзинь) улсыг байгуулжээ.
3. Манж угсаатны салбар хэсгүүдийн ба түүний цэргийн зохион байгуулалт хийсэн нь:
Манж угсаатан нь 3 салбар хэсэгт хуваагдана.
1. Пэ манж - хуучин манж
2. Ичэ манж - шинэ манж
3. Монго манж - монгол манж
Манжийн тэнгэр хаан Нурхайч нь ийм 3 салбар хэсэгт харьяат ард иргэдээ хуваарилан манж угсаатны ирээдүйн сүр хүчний суурь болсон цэрэг ангийн зохион байгуулалтыг морьт, буут, явган цэргийн 8 хороо хошууг зохион байгуулжээ.
Манж угсаатнаас бусад монгол, баргууд, хятад, ойн түнгүүс (эвенк) солоон, дагуур нарыг ч цэргийн зохион байгуулалтад оруулжээ.
4. Мингийн үеийн зүрчид, монголын холбогдол.
Мингийн эхний жилүүдэд зүүн монгол угсаатан болон зүрчид, манж угсаатан нар зүүн хойд оронд нутаглаж байжээ...
Мингийн эхний жилүүдэд нэг хэсэг монгол хүн жанжүүгийн зүрчид аймгуудад орж зүрчидийн айл гацаанд суусан байна...
Зүрчидийн амьдрал муутай хүмүүс монгол айлд очиж хөлсний ажил хийдэг байжээ. Нурхачи өөрөө ч монгол айлд ажил хийдэг байжээ.
Далайн баруун( Хайси) аймгийн дотор Их, Уул, Хад зэрэг 3 аймийг “далайн баруун” аймгийн зүрчид гэж нэршжээ.
Тэдгээр аймгийн ахлагч нь цөм зүрчид хүмүүс байсан байна. Хойд талын Их аймгийн ахлагч нь анхны өвөг монгол, овог нь Түмэд байжээ. Энэ аймаг нь хойд өмнө зүгт шилжин нүүгээд Нара гэгч зүрчид овогтой болжээ.[ 3] Урамандай, Буянтийн харья ард монголын үр удам мөн болно.[ 4 ]
Хайси (далайн баруун дахь) 3 том аймаг бол цөм монголтой холимог бөгөөд төрөл садан гэр бүл болж зүрчид айл болсон юм.
Нурхач өөрөө Их аймгийн ахлагчийн боолын охин, Уулын ахлагч Буянтайн охин дүү Монтайчийн охинтой гэр бүл болсон гэж бичжээ…Нурхачи ч өөрөө монгол бичиг мэддэг байжээ.[ 5]
Манж угсаатан ч өөрсдийн гарал үүслийн холимог чанарыг зөвшөөрч байдаг нь тодорхой юм гэж бичсэн байна.[6]
Айлын ахлагч Жанжүүгийн Мөнхтөмөрийн удам Хайси далайн баруун дахь 4 хэсэг, Их, Уул, Хад, Вангийн удам зэрэгт дээр үеэс үе залгамжилж байжээ.
Өвөр монголын Үзэмчин аймаг дотор Хайс овогтон тэмдэглэгджээ. Хайс овогтноос гадна барга, баргажин, түмчүүд, ожоон, галжуу вариад гэсэн хойд монголоос гаралтай овгууд мөн Үзэмчин аймаг дотор байна. Тиймээс Хойд монголчуудын дээрх овгууд Үзэмчин аймаг бүрэлдэхэд оролцжээ.
Төстэй хэллэгтэй Хасууд, Хаснууд овогтон Увс, Хөвсгөл аймагт байх ба сонирхолтой нь барга, буриадууд амьдардаг тэр нутгуудад байна. [ ]
Ахын буриадууд дунд Хаасут овогтон бий.[ ]
Их Монгол улс, Юань улсын үед Монголын олон овог аймгууд улсынхаа өнцөг булан бүрт, өөр үндэстэн ястнууд дунд тархан суурьшсан байдаг. Дээр дурьдсан мэдээллүүдээс харахад зарим монголчууд манжууд дунд суурьшсанаас гадна Манж үндэстний бүрэлдэхүүнд хүртэл оролцжээ. Олон Монгол овог аймгийнхан Манжийн цэргийн нэгэн хэсэг болсон байна. Зарим Баарин, Дараа, Око, Үрий, Жалайр гэх мэт овогтон монгол-манж болжээ. Сайн нарийн хайвал Манжийн овгууд дунд өөр олон Монгол овог байх талтай.
Манжийн засгийн үед цэргийн зохион байгуулалтад орсон Монгол овог аймгийн хүмүүс Ар Монголын өнцөг булан бүрт суурьшиж байсан байх учиртай. Тиймээс Сэцэн хаан аймгийн Ёст бэйсийн хошуунд монгол-манжийн Хайси-Түмэд овогтон суурьших боломж өнгөрсөн олон зуун жилийн хугацаанд бүрэн байсан. Үзэмчин дунд ч Хайси-Түмэд хүмүүс орж ирсэн байна.
Одоогийн Сүхбаатар аймгийн сумдад Хайсу овгоос гадна Манжаас орж ирсэн байж болох олон овгууд байна. Жишээ нь Үү гэдэг овог Эрдэнэцагаан сумд байна.[ 1] Энэ овог Манжийн засгийн үед орж ирсэн бололтой.
32. Үүз овог, манжаар Үзэ, хятадаар Ү
33. Үжэри, манжаар Үжэри, хятадаар Ү
34. Үри-монго, манжаар Үүрий монго, хятадаар Ү [ 2 ]
Монго-манж эсвэл Цахар гаралтай байж болох Ша (Шарнууд-Шарайдаас гаралтай байх)овог Сүхбаатар, Эрдэнэцагаан сумдад байна.[ 1]Сүхбаатар аймаг орчмоос Буриадын Сэлэнгэ нутагт нүүж очсон Ша овогтон Ша-ван овогтон (Хайсигийн Ван), Хачид нь Хачинуд, Хөхий-хөхийд нь Хухуйд болсон бололтой.
30. Татар, манжаар Татар, хятадаар Дань, хуучин манж овогтон, манжаар хонох гэнэ.[2] Энэ Татари овогтон Асгат суманд байна.[1]
Олон улсын эрдэмтэд өнөөгийн Монгол улсын иргэд дунд хийсэн генетикийн судалгаанууд нь монголчуудыг олон янзын гарал үүсэл бүхий хүмүүсээс бүрддэг гэдгийг мөн овог аймгаараа өөр өөр байгааг хүртэл нотолдог.
Овог аймгуудын гарал үүсэл нь нэрлэсэн нэр уснаас нь мөн тод харагддаг. Ганц Сүхбаатар аймагт гэхэд л Манж-монгол, Баруун монгол, Хойд монгол, Төв монгол, Өмнөд монголын овгууд байхаас гадна эртний улс, шашин шүтлэгээс үүдэлтэй, эртний баатрын нэрээр нэрлэгдсэн овгууд хүртэл байна.
Жишээ нь: Тангад нь өмнөд зүгийн Тангад улсаас гаралтай хүмүүс ба Барга, Буриад, Өзөөн,Өөзөн, Баатуд, Хуушид, Цагаануд, Халбагад,Шарнууд нь хойд зүгийнхэн, Өөлд, Баяуд, Дөрвөнүүд, Хотгойд нь баруун зүгийн гаралтай овгууд юм. Зүүн ба Өмнөд монголоос гаралтай овгууд нь: Йөншөөбү, Онгууд, Сөнөд, Үхэр цахар, Цахар, Шар цахар, Хар үхэрт, Хорчид нар байна. Үхэр цахар, Хар үхэрт гэдэг нь Манжийн үкэрдай гэсэн нэр үгээс гаралтай юм билээ. “Үкэр дай”-бүгдийн дарга гэх манж үг монголжоод “үхэр-үхэрт” болсон бололтой. Энэ үг нь Манжийн засгийн төрийн албан хаагчид энэ нутагт ирж суурьшсаны тэмдэг болно. Бусад аймгийн овгийн нэрс дунд ч энэ үг бий. Дээр дурдагдсан Сүхбаатар аймгийн овгуудаас онцлог бүхий нь Хөхий-Хөхийд, Агсахал, Зүлхар юм. Хөхийд нь өмнөд хилээс урагш торгоны зам дагуу суурьшсан исламын шашинтны удам бололтой. “Хуйхээ-хуэйхуэй” гэж уйгур ба хятадын исламын шашинтныг хэлдэг байсан бөгөөд энэ үгийн монголчилсон хэлбэр нь “хөхийд” болсон бололтой. Хуйхэ нар Манжийн хааны эсрэг бослого гаргаж байсан ба өвөр монголын нутгаар нилээн их тархан орж ирсэнээс гадна Ар монголын нутагт орж ирж байсан түүх бий. Хуйхээ нарын нэг хэсэг нь Манжийн Хүйхэ овогтон болсон байдаг.[1] Агсагал овгийн нэр нь Дорнод-түркестан гаралтай гэдэг нь ойлгомжтой. Харин Зүлхар гэдэг овгийн нэрнээс Грекийн Македоны Александрын нэр цухуйж байна. Исламын шашинтан ба иранчууд Македоны Александрыг Зулхарнай гэж нэрлэж байсан. 12, 13-р зуунаас хойш Монголд суурьшсан олон мянган исламын шашинтан ба дундад азийнхны үр удам сартуул нэртэй билээ. Харин Монголын Хөхийд нар Хятадын Хүйхэ (дунган) нарын нутгуудтай ойр, хил залгаа аймгуудад оршдогийг харахад арай сүүл үед Монголчууд дунд орж ирсэн исламын шашинтан байж болох юм.
Сүхбаатар аймгийн овгуудын зарим нь Манжийн үед орж ирэн суурьшсан Манж ба Монгол овгууд байна. Хайсу овогтнууд ч мөн энэ үед суурьшсан бололтой. Д.Сүхбаатар нь монгол-манжийн Хайси аймгаас гаралтай байж болох үндэстэй бөгөөд өвөг дээдэс нь хааж байсан ажил албыг тодотговол бүр ойлгомжтой болно гэж бодном. Хайси аймаг Монголын Юань гүрний үеэс Манж Зүрчид дунд суурьшсан гэж түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдсэн. Хайси аймгийн Их, Уул, Хад гэсэн Монгол нэртэй аймгуудын зөвхөн ахлагч нар нь Зүрчид хүмүүс байсан гэж түүхийн бичгүүдэд бичигджээ. Хайсигийн Их аймгийн ахлагчийн овог нь Түмэд гэж байсан бөгөөд Түмэд аймгийн ноён нь Хосой–ноён байсан гэдэг нь маш сонин зүйл үүсгэж байна. Далайн баруун гэгдэх Хайси аймаг нь эртний Түмэд аймгаас гаралтай болох нь ойлгогдож байна. Түмэд аймаг нь эртний хойд зүгийн монгол аймгаас гадна Алан-гоо эхийн Хори-түмэд аймгийн нэгэн хэсэг гэж хэлж болно. Хосой гэх нэр Хори-Түмэдийн Хуасай(Хоасай) овгийн өмнөд зүгийн хэллэг бололтой. Тэгэхээр Түмэдийн Хосой-ноён Хори-Түмэдийн Хориодой-Мэргэний хоёрдугаар эхнэр Шаралдайгаас төрсөн хүү Хуасайн удмын хүн болж таарч байна. Мөн Үзэмчиний бүрэлдэхүүнд Түмэд-Хайсичууд (Хори-Түмэдийн Хуасай) орсон нь тодорхой байна.
Манжийн засаг төрд алба хааж байсан олон тооны Монгол гаралтай цэргүүд бүх Чин улс даяар дайн байлдаанд оролцож мөн манжийн цэргийн хуарангуудад таран сууж байсныг бодоход Сэцэн хаан аймгийн Ёст бэйсын хошуунд Хайси аймгаас гаралтай хүмүүс албан ажлаар ирж суурьшсан байж болно. Зарим нэгэн монго-манжийн Хайси аймгийнхан энэ нутагт суурьшаад хуучин аймгийнхаа Хайси нэрийг өөрсдийн овгийн нэр болгожээ. Харин дээрх үйл явдлаас өмнө Юань улсын үед Хорь-Түмэдийн Хуасай(Хоасай)овогийнхны нэр өөр орчинд, өөр улс түмнүүд дунд Хайси, Хайсү, Хосой, Хайс болон өөрчлөгдсөн бололтой. Хайси-Хайсу овгийн нэр нь хятад дуудлагаар “далайн баруун” гэсэн утгатай болж байгаа нь Хуасай гэх үгийг хятадчилж ойлгосон хэлбэр байж болох юм.
“Хуа” гэх үгийг Я.Цэвэлийн толинд ингэж тайлбарлажээ: “Цайвар улаан буюу бүдэг шаравтар өнгө. Харин “хуайс” гэдэг нь буурцагт ургамлын язгуурын нэг зүйл мод” гэжээ. Энэ хоёр үгийн аль нэгтэй нь холбоотой бололтой. Харин ямар учраас гэдгийг эртний шашин шүтлэг, ёс заншлаас хайх хэрэгтэй.
Эртний монголчууд шашин шүтлэгийн ёс заншилдаа модыг шүтэж хэрэглэж байсан бөгөөд модны нэрийг овгийн нэр болгон нэрлэж байсан түүх бий. Баарин аймгийн нэг хэсэг нь шашны ёсонд хэрэглэдэг байсан “сухай” гэдэг модны нэрээр нэрлэгдсэн тухай “Судрын чуулган” зохиолын “Баарин аймгийн тухай” хэсэгт бичигдсэн байдаг. Хуайс мод ч мөн адил шашны ёстой холбоотой байсан байж болох юм. Хайсу овог нь монгол хэлний “хайс” эсвэл далай гэсэн утгатай хятадын “хай” гэх үгнээс гаралтай гэж нотлох ажлыг дээрх санааг баримтлагчдад орхъё.
Зарим Монголжин (Түмэд) аймгийнхан Хай овогтон болсон байдаг нь тэд “хайси” гэх үгийн хятад бичлэгийн эхний ханзыг авсных болно. Монгол-манжийн Бааринчууд хятадаар Пан, Кудай(худайчууд) Күн,Око-монго нар хятадаар О, Жалайр нь Жан, Боржигон нь Бо гэх мэтээр овгоо хятад ханзаар тэмдэглэж байсантай ижил юм. Эртний язгуурын монголчууд болох Түмэд аймгаар овоглосон хүмүүс Монгол улсын ихэнх аймгуудад бүртгэгдсэн байдгаас гадна Өвөр монголын нэгэн томоохон аймаг болдог.[ ] Эсвэл Хайс овогтон хуучин Сэцэн хаан аймгийн баргуудаас үлдсэн Хуасай овгийн хүмүүс ч байж болох юм. Яагаад гэвэл Хуасай овгийг дотроо багтаадаг барга-буриадууд Баян Өлгий аймгаас Дорнод аймаг хүртэл тархан суурьшиж байна.
Дүгнэлтүүд:
1. Хайси (далайн баруун) монгол аймаг нь монголын Юань гүрний үед Манж зүрчидийн нутагт суурьшиж байжээ.
2. Мин улсын үед хайсигийн Их аймгийн ноён нь анхны өвөг монгол болох Түмэд овогтон байв. Манжууд дунд Кудай, Кора гэдэг хойд зүгээс гаралтай байж болох овгууд байна.
3. 16-р зуунд Түмэд аймгийн ноён нь Хосой-ноён байжээ.
4. Хайси аймгийн зөвхөн зарим ноёд нь Манж хүн байсан ба ерөнхийдөө холимог шинжтэй байв.
5. 13-р зуунаас өмнө Түмэд нь Хори-түмэдийн нэгэн хэсэг байсан.
6. 13-р зууны Хори-түмэдийн уугуул нутагтаа үлдсэн хэсэг нь одоогийн Хори-буриад болдог.
7. Хуасай нь Хори-буриад, Барга-буриадын нэгэн хэсэг болдог баруун ба зүүн гэсэн тодотголтой.
8. Түмэд аймаг нь Өвөр монголын томоохон нэгэн аймаг болдог. Хайси(далайн баруун) аймаг нь язгуурын монголчуудаас гаралтай баруун түмэдүүд бололтой.
9. Үзэмчин аймаг мөн Өвөр монголын нэг аймаг ба энэ аймагт Хайсу-Хайс овогтнуудтай хамт барга, баргажин, түмчүүд, ожоон(өзөөн), галжуу вариадууд (галзуу буриадууд) гэсэн овгууд байна.
10. Увс аймгийн хасууд нь баргуудын суурьшсан нутгуудад тэмдэглэгдсэн байна. Хөвсгөл аймаг, Ахын буриадууд дунд хасууд овогтон бий.
11. Сүхбаатар суманд болон зэргэлдээ сумдад Манж, Өвөрлөгч, Барга-буриад гаралтай олон овгууд байна. Сүхбаатар аймгийн хойд сумдад “барга” гэдэг овогтон бүртгэгдсэн байх ба харин “буриад” гэсэн овогтой хүмүүс зөвхөн Сүхбаатар суманд л бүртгэгджээ. Хори-буриад ба барга-буриад дунд байдаг Баатуд (Батнай), Хуушид (Гушид-Гучид), Цагаанууд (Сагаан-Цагаан), Халбагад (Халбин, халбагад гэдэг нь баруун буриад маягийн хэллэгээр), Шарнууд овогтнууд Сүхбаатар аймгийн сумдад тэмдэглэгдсэн. Баргад холбогдох чавчин (чивчин) овог Сүхбаатар аймгийн хамгийн зүүн хэсэгт байх ба, Барга-буриад болон Сэлэнгэ, Агийн буриадын аль алинд нь байдаг Өзөөн,Өөзөн (Үзөөн) овогтон мөн Эрхүүгийн буриад, Өвөр монголд байдаг Хорчид (Хорчин, Хоршин), Закамен, Ахын буриад дунд байдаг Долоон согту (Долоонгуд), Дөрвөнүүд (Дөрбэнгүүд) овогтон Сүхбаатар аймагт байна.
12. Монго-манжийн Хайси овог нь Хуасай овог, манжийн Кудай овог нь хори-буриадын Худай харин Кора овог нь Хори аймгийн нэр болж таарч байна.
13. Хори-буриадын түүхэнд Хуасай овогтон нь Хори-Түмэдийн Хориодой-мэргэний хоёр дахь эхнэр Шаралдайгаас төрсөн хүүгийн удам юм. Өөр нэг хүү нь Галзуут билээ. Гуравдугаар эхнэр Нагатайн нэг хүү нь Худай. Харин Алан-гоо эх бол нэгдүгээр эхнэр Баргажан-гоогийн охин болдог.
Хайсу овог монгол-манжийн Хайси байсан ч, үзэмчиний Хайс байсан ч, барга-буриадын Хуасай, түмэдийн Хайси, Хосой, монголжин-түмэдийн Хай байсан ч бүгд Хори-түмэд(Хори-буриад) аймагтай холбогдож байна.
Тиймээс Хайсу, Хайси, Хосой, Хайс, Хай овогтнууд өнөө үеийн хэллэгээр ямар угсааны хүмүүс болж таарах вэ? Монголчуудын Бүх цэргийн жанжин Д.Сүхбаатарыг монголчуудын ямар угсаатанд хамааруулах вэ?
Одоо үед хүний генетикийн судалгаа өндөр түвшинд хүрсэн байхад түүхийн зарим нэгэн асуудлуудыг орчин үеийн шинжлэх ухааны аргуудаар шийдэх хэрэгтэй. Монгол овог аймгууд олон улс орон, газар нутгуудаас гарал үүсэлтэй байгаагийн хувьд язгуурын монгол хүнийг тодорхойлдог генийн судалгааг овог аймгуудтай нь уялдуулан судлах хэрэгтэй. Эцгээс хүүд уламжлагдан олон арван мянган жилийн түүхийг тээдэг генийн онцлог шинжүүдээр нь хүний гарал үүслийг өнөө үед тодорхойлдог болсон. Тиймээс Хайсу овогт Д.Сүхбаатар ба Хуасай, Хайси, Хайс, Хосой, Хасууд овогтны гарал үүслийн хамаарлыг генетикийн судалгаагаар тодорхойлж болно.Тодорхойлохын тулд Д.Сүхбаатарын ач гуч нараас нь генетикийн шинжилгээ авах хэрэгтэй. Шинжилгээ хийсний үр дүнд энэ асуудал маргаангүй нэг тийш шийдэгдэх болно.
Эх сурвалж:
1. Тайжиуд Очир, Бэсүүд Сэржээ “ Монголчуудын овгийн лавлах ” Улаанбаатар хот 1998он
2. Ж.Өлзий “Өвөр Монголын өөртөө засах орны зарим үндэстэн , ястны гарал үүсэл, зан үйл “ Улаанбаатар 1990 он
3. Цинтайцзү Ухуанди хааны үнэн тэмдэглэл. 1 дүүгаар боть,Токио хот,1958 он,3 дахь тал
4. Цинтайцзү Вэньхуандүгийн үнэн тэмдэглэл. 15 дугаар боть,Токио хот, 1959 он, 21 дэх тал.
5. Чин улсын бүрэн түүх, дээд дэвтэр. 8 дугаар бүлэг.101 дэх тал
6. С.М.Широкогоров Манж угсаатны нийгмийн байгуулал. 1924 он 15-246 дахь тал
7. Б.З.Нанзатов Племенной состав бурят в19 веке.
8। С।Дэмбэрэл Ар Монголын аймаг, хошуу, сумдын нутаг түүний овог 1997 он
Хаа байсын шал түүхийгээрээ байна даа....
